Türkiye’de hemen her yıl polemiklere neden olan ‘1 Mayıs’ aslında nedir? İlk ne zaman kutlandı? İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Mehmet Ö. Alkan, Haymarket’ten Taksim’e 1 Mayıs’ın kısa tarihi kaleme aldı.
1 Mayıs”ın İşçi Günü olarak ortaya çıkmasına neden olan olay, Chicago’da 1 Mayıs 1886 günü genel bir grev düzenlenmesiydi. Grevin ve gösterilerin amacı 1867’de kabul edilmesine rağmen henüz hayata geçirilmeyen 8 saatlik çalışma yasasının uygulanmasını sağlamak ve günlük 12-14 saatlik çalışma sürelerini protesto etmekti. Ancak 3 Mayıs’ta barışçıl hava bozulmaya başlar, greve katılan işçilerin bazıları işten atılır. Grevci işçilerle grev kırıcı işçiler arasında başlayan gerilim kavgaya dönüşür ve bu sırada polisin grevci işçilerin üzerine ateş açmasıyla bazı işçiler ölür.
İşçiler, polisin bu saldırısını kınamak ve protesto etmek için, 4 Mayıs’ta Chicago’da Haymarket adlı meydanda bir miting yaparlar. Miting sonuna doğru, meydanda 200 civarında gösterici kalmışken 176 silahlı polis kalabalığa saldırır. Derken, kimliği günümüzde de hala bilinmeyen “derin” biri(leri) Amerika tarihinde ilk kez polise doğru bir dinamit (boru bomba) fırlatır. Bombanın etkisi ile önce bir polis ölürken panikleyen polislerin sağa sola ateş etmesi nedeniyle yedi polis daha ölür. Ertesi gün ülke genelinde sıkıyönetim ilan edilir. Baskı artar, yerel sendikalar ve sendika gazeteleri süresiz kapatılır, işçi liderleri tutuklanır ve evler basılır.
Haymarket Vakası sonrasında ölen toplam sekiz polise karşılık, adeta misilleme yaparcasına miting düzenleme komitesinden sekiz işçi tutuklanır. Tutuklamalar sonrasında iki ay sürecek olan Amerikan tarihinin en ünlü davalarından birinin 20 Ağustos 1886’da idam kararlarıyla son bulması kimseyi şaşırtmaz. Jüri 8 kişiyi de suçlu bulmuş, 5 işçinin idam edilmesine 3 işçinin ağır hapisle cezalandırılmasına karar vermiştir.
1 Mayıs’ın ‘Uluslararası İşçi Günü’ kabul edilmesi ve heykeller
Haymarket Vakası davasının sonuçlanmasından ve idamların infaz edilmesinden 2 yıl sonra, 14-21 Temmuz 1889 tarihinde Paris’te toplanan 2. Enternasyonal’in 1. Kongresinde verilen bir teklifle, 1 Mayıs günü, hem yargılamaların adaletsizliğini göstermek hem de Haymarket Şehitleri anısına “Uluslararası İşçi Günü” olarak kabul edilir. İlk 1 Mayıs ertesi sene, yani 1890’da Paris, Viyana gibi şehirlerde kutlanır.
İlginçtir Amerikan devleti, Haymarket Vakasında yalnızca polisin “olumlu” rolünü öne çıkartan ve “dur” işareti yapan bir polis heykeli yaptırınca uzun sürecek yeni bir tartışma başlayacaktır. Buna karşılık “Haymarket Şehitleri” olarak adlandırılan işçiler için bir anıt yapılması fikri, idam edilenlerden Albert Parsons’un eşi ve sosyalist bir kadın olan Lucy’den gelmiştir. Anıt, Lucy’nin olağanüstü gayretleriyle idam edilenlerin gömülü oldukları Waldheim (şimdiki adı Forest Home) Mezarlığı’nda 1893’te açılmıştır. August Spies’in, idam edilmeden önce darağacından haykırdığı son sözler, Anıt’ın ön tarafındaki kaidenin altına aynen yazılmıştır: “O gün gelecek, sessizliğimiz bugün kıstığınız sesten çok daha güçlü olacak.”
En eski fotoğraf
Fotoğrafta İştirak dergisinin No: 2-20. sayısında (21 Haziran 1328 Perşembe [Temmuz 1912]) s.24 yayınlanan “Pangaltı’daki Belvü Bahçesinde Efrenci 1912 Senesinde Mayısın Birinci Günü Osmanlı Sosyalistleri Tarafından İdare Edilen Bir Mayıs Bayramı” cümlesi okunmaktadır. Bu fotoğraf bildiğim kadarıyla Türkiye 1 Mayıs tarihinin ilk fotoğrafıdır. Fotoğrafın ortasına doğru iki pankart dikkat çekmekte, muhtemelen birinde Yunanca diğerinde Latin harfli bir yazı bulunmaktadır.
Osmanlı’dan günümüze...
Türkiye’de işçi hareketleri 1860’lı yıllara kadar geri gitmekle birlikte 1 Mayıs’ın kutlanması için 1908 yılını, II. Meşrutiyeti beklemek gerekir. İlk kez Üsküp, Selanik ve İstanbul’da başlayan kutlamalara yasak gelmekte gecikmemiş, İstanbul’da Taksim ve Pangaltı civarı kutlamaların merkezleri olmuştur.
Selanik Sosyalist İşçi Federasyonu tarafından II. Meşrutiyet sonrasında ilk 1 Mayıs, 1909 yılında Üsküp ve Selanik’te kutlanmıştır. İşçi Kulübü öncülüğünde yapılan Selanik’teki kutlamalara Yahudi, Türk, Makedon, Bulgar ve diğer milletlerden işçiler katılır. 1909’da Selanik’te kutlanan bu ilk 1 Mayıs’ta Türk, Bulgar, Musevi işçilerin bando eşliğinde ve ellerinde kızıl sosyalist bayraklar, hilalli Türk bayrağı, Yunan bayrağı ve dövizlerle, herkesin şaşkın bakışları altında barışçı bir gösteri yürüyüşü yaparlar.
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin (İTC) sendikalar ve sosyalist hareket üzerinde artan baskısı 1911 yılında Selanik’te kutlanan 1 Mayıs’ın protestoya dönüşmesine neden olur. 1912 1 Mayıs’ında yürüyüş ve toplantı izni verilmeyince, İstanbul’da Pangaltı’da Belvü Bahçesinde toplanan işçiler tarafından kutlanır. Dönemin sosyalist dergisi İştirak’te yayınlanan “Pangaltı’daki Belvü Bahçesinde Efrenci 1912 Senesinde Mayıs’ın Birinci Günü Osmanlı Sosyalistleri Tarafından İdare Edilen Bir Mayıs Bayramı” cümlesi okunan bir fotoğraf, Türkiye tarihinin bilinen ilk 1 Mayıs fotoğrafıdır.
Mütareke döneminde özellikle 1922 yılındaki kutlama aynı zamanda işgale karşı bir tepki olarak örgütlenmiş, Ankara hükümeti ve Milli Mücadele’ye destek verilmiştir. 1923’te İzmir İktisat Kongresi’ne katılan işçi gruplarının oluşturdukları Türkiye Umum Emekçi Gurubu 39 maddelik bir temel esaslar kaleme almıştır. Buna göre 14. Madde’de “1 Mayıs gününün Türkiye Emekçiler Bayramı olarak kanunen kabulü” isteği dile getirilmiştir. Bu isteğin 2008 yılına kadar kabul edilmemesi hazindir.
Son kez 1927 yılında kutlanan 1 Mayıs, yaklaşık 50 yıl sonra ilk kez kapalı alanda 1 Mayıs 1975’te İstanbul Tepebaşı’nda kutlanır. 1976’da DİSK’in öncülüğünde kitleselleşmiş, ama asıl 1977 1 Mayıs’ı hafızalarda kalmıştır. 1977’deki kutlama, provokasyonlar nedeniyle, 37 kişinin ölümü ve yüzlerce kişinin yaralanmasıyla sonuçlanır. Taksim Meydanı, Haymarket Vakası’ndan çok daha vahim bir trajediye sahne olmuştur.
1 Mayıs, 1980’de darbe dönemiyle yeniden yasaklı kutlamalar listesine alınacak ve Taksim Meydanı her yıl 1 Mayıs’ta yeni bir mücadeleye tanık olacaktır. Nihayet 2008’de ilk kutlanışının 100. yılında “Emek ve Dayanışma Günü” olarak kabul edilmiş ve 2009’da “Resmi Tatil” günü olmuştur. 2010 yılından itibaren büyük bir coşkuyla ve hiçbir olay meydana gelmeden Taksim’de kutlanan 1 Mayıs’ın daha sonra nedensiz yere Taksim’de kutlanması yasaklanacaktır. Halbuki Türkiye’deki 1 Mayıs için Taksim’in özel ve tarihi bir önemi vardır. 1 Mayıs’ların hem Taksim’de kutlanması hem 1 Mayıs 1977’yi anımsatan hem de Emek ve Dayanışma Günü’nü simgeleyen bir “1 Mayıs Anıtı” yapmanın zamanı gelmedi mi?
