Cumhuriyet’le birlikte plaj kültürüne de geçildi

RÖPORTAJ: ERKUT TEZERDİ

Plajlar İstanbul’da ilk olarak ne zaman ortaya çıktı? Osmanlı’da insanlar denize girer miydi? Yasak mıydı, değil miydi? Denize girmenin kuralları nelerdi? Peki plajlar tarihimizde neyi simgeliyor? İstanbul’un sosyokültürel formuna ışık tutan plaj kavramı ‘İstanbul’da Deniz Sefası: Deniz Hamamından Plaja Nostalji’ sergisiyle anlatılıyor. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü’nün arşivi ve farklı koleksiyonlardan derlenen, küratörlüğünü Prof. Dr. Zafer Toprak’ın yaptığı sergide, 1800’li yılların son çeyreğinden 20’nci yüzyılın ortalarına uzanan süreçte, deniz hamamından plajlara geçişin öyküsü belgeler ve fotoğraflarla sanatseverlere sunuluyor. Pera Müzesi’nde açılan sergiyi tamamlayan izleme ve okuma odaları ise 26 Ağustos’a kadar İstanbul Araştırmaları Enstitüsü’nde görülebilir. Küratör Zafer Toprak’la konuştuk.

Plaj kültürü bizde ne zaman başladı?

Osmanlı’da insanlar denizle barışık değildi. Tanzimat’tan sonra denize girildi. Ama bu, deniz hamamı denilen yerlerde serinlemek için oldu. Plaj kavramı Batı ülkelerinde de çok geç gündeme geldi. Bizde ise 1920’lerde başladı. Öncesinde plaj yok, deniz hamamları var.

Bu hamamlarda denize girmenin kuralları var mıydı?

Çocukları 7 yaşından önce denize sokmamak gerekiyor. Yedi yaşından sonra da çocuklar kademeli bir şekilde denize alıştırılıyor, bunların arasında da birtakım banyo denemeleri var; sıcak sudan soğuk suya alıştırmak gibi... 45 yaşını geçmiş insanların da denize girmemeleri uygun görülüyor. Bunun da nedeni basurdan muzdarip olmaları gösteriliyor.

Peki denize girmek için belirli zamanlar var mıydı?

Sabahları ve güneş battıktan sonra insanların denize girmemeleri uygun bulunuyor. Öğleden iki saat önce ile öğleden sonra beş arasında deniz müsait oluyor. Girdikleri vakit de en fazla 15 dakika denizde kalmak gerekiyor fakat ideali ise 10 dakikaydı. Ayrıca denize girmeden önce insanların bir şekilde terlemeleri uygun görülüyor. Bu da deniz suyu ile bedenler arasında bir denge oluştuğuna dair inançtan kaynaklanıyor. Mevsim olarak yaz sonu ile sonbahar başında denize girilmesi uygun kabul ediliyor. Bunun da sebebi, deniz suyuyla dışarıdaki havanın üç aşağı beş yukarı aynı düzeyde olduğu fikri.

Plajların sosyokültürel tarihimizdeki önemi nedir?

Plajlar bir ölçüde toplumun sekülerleşmesine işaret ediyor. Yani insanların artık kadın-erkek ayrımı gözetmeksizin ortak birtakım mekânları paylaşmalarına vesile oluyor. Bu, önemli bir dönüşüm. Bir noktada Cumhuriyet’in özgürlük anlayışını gündeme getiriyor. Ayrıca plajlar sayesinde denize inmeye de başlanıyor. İstanbul insanı plajlar sayesinde denizle barışıyor ve yüzme öğreniliyor. Ondan önce bilen yok. Çünkü öncesinde insanlar büyük ölçüde deniz hamamlarına sadece serinlemek için giriyor, o kadar.

Neden sadece serinlemek için giriliyor, yasak mıydı?

Konuyla ilgili yasaklayıcı bir mevzuat yok. Ancak denize girildiğine dair herhangi bir kanıt da yok elimizde. Ve ayrıca deniz kıyafeti diye bir anlayış da bulunmuyor. Böyle kıyafetler plajlarla birlikte ortaya çıkıyor. Giyim kuşam düzenleniyor. Bir zaman sonra plajların kendi kültür normları oluşuyor.

Nedir bunlar?

Plajlarda lokanta, gazino ve eğlence mekânları bulunuyor. 24 saat yeme-içme var. Sırf denize girmek olarak bakılmayan plajlar, boş zaman geçirme, değerlendirme alanları kabul ediliyor.

Denetimli alanlardı

Deniz hamamı, denizin içinde, suya dayanıklı ahşap kazıklar üzerine inşa edilmiş ve ahşap duvarlarla örtülerek ayrılmış yapılar. Kadınlarla erkeklerin ayrı kullanımına dayalı, davranış biçimlerinin disipline edildiği ve toplumsal kontrolün mekânsallaştırıldığı çok denetimli alanlar. Dönemin en önemli deniz hamamları Yeşilköy, Bakırköy, Samatya, Yenikapı, Kumkapı, Ortaköy, İstinye, Tarabya, Büyükdere, Beykoz, Üsküdar, Salacak, Moda, Fenerbahçe, Caddebostan, Bostancı’da kuruldu.