Sözlük yazarı Yaşar Çağbayır, 40 yıl süren bir çalışmanın ardından beş ciltlik ‘Türkçe Sözlük’ serisini yayımladı. Şimdi de ‘130 bin kelimelik ‘Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü’nü okuyucuya sunuyor. Çağbayır “Sözlüğü hazırlarken geçmişten günümüze arşivleri; fermanları, kadı sicil ve tapu kayıtlarını inceledim” diyor.
KARAR RÖPORTAJ / ERKUT TEZERDİ
Beş ciltlik ‘Osmanlı Türkçesi Sözlüğü’nün yazarı Yaşar Çağbayır, 130 bin kelimeden oluşan ‘Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü’nü kaleme aldı. Sözlükte kelimeler; kökenleri, zaman içinde değişen yapıları, anlamları ve Arapça-Türkçe olmak üzere iki dilde yazılış ve okunuşlarıyla okuyucuya sunuluyor. KARAR’a konuşan Çağbayır “Sözlükte yer alan kelimeler beylikler, Osmanlı veya Cumhuriyet diye dönemlere indirgenmedi, Türk tarihinin başlangıcından beri ele alındı” dedi.
Neden ‘Osmanlı Türkçesi’ sözlüğü yazdınız?
Öğretmenliğe ilk başladığım yıllarda bir kasaba ortaokulunda okul yazışma ve resmî kurum işlemlerinde karşılaştığım bürokrasi terimlerini unutmamak için not aldığımı hatırlıyorum. Bunlar daha sonra fihristlere, katalog türü fişlere işlendi. Ve bir alışkanlık hâline geldi. Böylece 2007’de 246 bin kelimelik ‘Orhun Kitabelerinden Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı Ötüken Türkçe Sözlük’ yayımlandı. Geçen 10 yıl içinde bu sözlük üzerinde gerekli düzeltme ve ilaveler yaptım. Böylece 310 bin kelimeyi bulan bu çalışma, TİKA tarafından prestij eserler serisinden ‘Büyük Türkçe Sözlük’ adıyla yayımlandı. Ötüken Neşriyat’ın ısrarla ‘Osmanlı Türkçesi Sözlüğü’ talep etmesi karşısında eldeki mevcut sözlükten Arap asıllı Türk harfleriyle yazılmış Türkçe kelimeleri ayıklayarak bir ‘Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü’nü telif ettim.
Sözlüğün hazırlanma süreci hakkında neler söylersiniz?
Zaman içinde her yeni karşılaştığım kelime, deyim, terim ve benzeri dil varlıklarını kaydettim. Zaman zaman bunlardan ben ve öğretmen arkadaşlarım yararlandı. Elde kutular dolusu kelime fişleri birikti. Emekli olduktan sonra da bunu değerlendirmek gerekti. Bilgisayar ortamına aktardım. Kelime derleme süreci 30 yıl, bilgisayara aktarma ve tamamlama, düzenleme süreci ise 10 yıl.
Sizin ‘Osmanlı Türkçesi Sözlüğü’nün diğerlerinden farkı nedir?
Birkaç maddede sıralamak gerekirse şunları söyleyebilirim: Arap Asıllı Türk Alfabesi ile yazılmış bulunan Türkçenin -benim ulaşabildiğim- bütün kelimelerini ihtiva etmesi. Osmanlı Türkçesi denilen ‘Arap Asıllı Türk Harfleri’ ile yazılı kelimelerin bu alfabe ile yazılışını verirken bir yandan da madde başlarının çeviri yazı ile gösterilmiş olması. Kelimelerin kökeninin gösterilmesi. Madde içi olarak açıklanması gereken kelime grubu, deyim, terim ve ikilemeleri de alfabe sırasıyla vermesi. Türk tarihini, Selçuklu, Osmanlı gibi belirli kalıplara hapsetmeden bir bütün olarak değerlendirilmesi... Osmanlı Devleti, Osmanlı İmparatorluğu, Osmanlı Padişahı gibi ifadelerden kaçınıp Beylikler Dönemi, İmparatorluk Dönemi, Cumhuriyet Dönemi gibi ayrımdan, ötelemeden uzak ifadeler kullanılması.
‘Osmanlı Türkçesi’ denilince genel inanış Arapça ve Farsça kelimelerin yığını... Bu düşünceyi nasıl buluyorsunuz?
Osmanlı Türkçesinde elbette Arapça ve Farsça kelimeler vardır. Ama bunun yanı sıra Fransızca, Latince, Grekçe (Rum), Ermenice alıntılar da vardır. Kelimeler ne kadar alıntı olsa da dil Türkçedir. 16. yüzyılda yaşamış bulunan Kıvamî’nin Fetihnâmesindeki şu ifadeye bakın; Türkçe değil mi? ‘Derya bigi asker cem ola. Ve dahi emr itdi ki toplar dökeler, her biri yidi başlu ejderha bigi mehib ola’.
Sözlük yazımında dikkat edilmesi gereken altın kuralları nasıl sıralarsınız?
Öncelikle taramayı sağlıklı yapmak şart! Dilde kullanılanları, kullanıldıkları dönem ve tarihi akış içinde yeterli bir değerlendirme yaparak yanlış ve doğru demeden toplamak gerekiyor. ‘Osmanlı Türkçesi Sözlüğü’ yazarken de kadı sicillerinden, vakayinamelere; divanlardan cönklere; fermanlardan tapu senetlerine, kelimelerin bütün kullanım alanlarında değerlendirilmesi yapılmalı.
Osmanlı Türkçesi halk arasında ‘Osmanlıca’ diye biliniyor...
Osmanlıca diye bir dil yok. Frenklerin koyduğu Ottomanishe’nin yanlış çevirisidir o kelime... Osmanlı Türkçesini her isteyen öğrenebilir ve bilebilir. Nihayet farklı işaretleri, harfleri okumaya yönelik bir çalışma. Eğer maksat İmparatorluk dönemi kelimeleri ise ihtiyaç duyan öğrenebilir. Ama bugün kullanmaya kalkışırsa gülünç olur.
Günümüzde eski Türkçe kelimeler ne yaygınlıkta kullanılıyor?
Yaygınlığına ait istatistik yapmak oldukça zor. Sayım yapmadım. ‘Yanıt, gerçek, at, uğur, kamu, anaç, sakınmak, tutmak, kan, kadın, kız, oğul, güvey, gelin, süt, yoğurt, et, ekmek, er, kişi, ata, yıl, yel, su, yılan’ vb. birçok eski Türkçe kelime kullanılıyor.
ÖĞRENMESİ KOLAYDIR
‘Osmanlı Türkçesi’ni öğrenmesi; konuşması ve yazması zor mu?
Ben kendi kendime öğrendim. Çevriyazı tablosuyla aynı sayfanın Latin asıllı Türk harfleriyle yazılmışını karşılaştırdım. Ve öğrendim. Okuyamadıklarımı, çözemediklerimi de öğretmenlerime sordum. Okullarda, öğretmenler tarafından usulünce öğretilirse kolaydır. Yazmayı beceremem, yani kaligrafik olarak iyi yazamam ama harfleri karakterlerine uygun çiziktiririm.
RAKAMLARDA OSMANLI TÜRKÇESİ SÖZLÜĞÜ
1856 sayfa sayısı Arap asıllı Türk harfleriyle yazılmış 80 bini aşkın madde başı ve madde içi kelimelerle birlikte toplam 130 binden fazla kelime, deyim, ikileme bulunuyor.
Sözlükteki kelimelerde en çok ‘M’ harfi geçiyor... 17 bin 460 kez kullanılan ‘M’yi
10 bin 285’le ‘K’ ve 10 bin 112’yle
‘T’ harfi izliyor.
Sözlükte bir kez kullanılan harf ise ‘Ğ’. ‘Ğef’, Arap asıllı Türk alfabesinde ince sıradan heceler için kullanılıyor. 96 TL fiyatı
