Harry Truman, 12 Mart 1947 günü Kongre’de yaptığı konuşmayla, dünyanın iki bloka ayrıldığını ve Sovyet-Amerikan mücadelesinin başladığını ilan etmişti. O konuşmadan Sovyetler Birliği’nin dağıldığı 26 Aralık 1991 gününe kadarki dönemde, dünyayı, özgürlüğü ifâde eden Batı Bloku ile komünizmi ifâde eden Doğu Bloku arasındaki siyasi ve askeri gerginlik biçimlendirdi. Oysa, ne Batı Bloku felsefi ve politik anlamlarda özgürlüğü, ne de Doğu Bloku Karl Marx’ın ve Friedrich Engels’in komünizm tasavvurunu temsil ediyordu. İkisi de kitlelere birer askerileşmiş dünya ve askerileşmiş iki dünya arasındaki kesintisiz gerginliği dayatıyordu. Soğuk Savaş olarak isimlendirilen o yıllarda, bloklar arasındaki gerginlik, yaşar kalıcılıklarını ise her alandaki rekabetten sağlıyordu. Bu yüzden, dünyanın ikiye bloka ayrılması, bilime ve sanata bile siyasi ve askeri bir karakter kazandırmıştı.
Sovyetler Birliği ile Amerika Birleşik Devletleri arasında, siyasi ve askeri karakter kazanan bilimsel rekabetin, en büyük etkisini, Uzay Yarışı olarak isimlendirilen 1957 ile 1975 arasında gösterdiği muhakkaktır. Uzay Yarışı, 4 Ekim 1957 günü Sovyetler Birliği’nin yörüngede bin 400 tur atıp 69.201.792 kilometre yol kat edecek olan Sputnik 1 uzay aracını fırlatmasıyla başlamıştı. Amerika Birleşik Devletleri, Sputnik 1’e karşılık Vanguard TV3 roketiyle hemen yörüngeye bir uydu fırlatmaya çalışırsa da başarısız olur. Ama, Sovyet lideri Nikita Kruşçev, Sputnik 1’in başarısını, Amerika Birleşik Devletleri’ne diz çöktürme olarak kabullenmez, Ekim Devrimi’nin 40’ıncı yıldönümü olan 3 Kasım 1957 gününde uzaya bir aracın daha fırlatılmasını ister. Kruşçev, aslında, bu araç ile uzaya ilk canlıyı da çıkarmanın peşindedir.
***
Sputnik 2 için resmî kararın, 10 veya 12 Ekim gününde çıktığını biliyoruz. Kruşçev’in arzusu bu kararla bir talimata dönüşmüştür. Bu da bilim insanlarının bir uzay aracı yapmaları ve Kruşçev’in talimatını hayata geçirmeleri için ancak birkaç haftalarının bulunduğu anlamına geliyordu. Sputnik 1’den sonra üzerinde çalışılan bir uzay aracı vardı ama, onun Kasım ayına yetiştirilmesi mümkün değildi. Bu yüzden, Sputnik 2, eski projenin kaba taslakları esas alınarak alelacele yapılacaktır. Sonuçta, ortaya, 508.3 kilo ağırlığında, dört metre uzunluğunda ve iki metre çapında bir uydu çıkar. Yörüngede 103.7 dakikada bir tur atacak olan Sputnik 2, uzaya, yine R-7 roketiyle birlikte fırlatılacak ve Sputnik 1’in aksine kapsülünden ayrılmayacaktı. Ancak, Sputnik 2’nin yolcusunun hangi canlı olacağı baştan kararlaştırılmamıştır. Bu yüzden de uzay projesindekiler epey sıkıntılı günler geçirirler. Sonunda Sputnik 2’nin yolcusunun bir sokak köpeği olması fikri akıllarına gelir.
Sputnik 2 uçuşu için Layka, Albina ve Muşka isimleri verilen üç köpek toplanmıştır. Üçü de ufak tefek ama açlığa ve soğuğa dayanıklı sokak köpekleriydi. Bu köpekleri uzay yolculuğuna hazırlama göreviniyse Biyomedikal Problemler Enstitüsü’nün başındaki Oleg Gazenko üstlenir. Yetkililer, köpekleri, 20 gün boyunca, Sputnik 2’nin küçük kabinini andıran kafeslerde tutarlar. Ama, köpeklerin çişlerini ve kakalarını yapamadıkları, huzursuz oldukları ve sağlık durumlarının her gün biraz daha kötüleştiği gözlemlenir. Müshil ilaçları bile fayda etmez. Soğuk Savaş yıllarında siyasi ve askeri gerginliğinin bir ifâdesine dönüşen bilim, sokak köpeklerinin çektiği acıya hiç aldırır mı? Aksine, zavallılara zulmü artırarak sürdürürler. Onları, roket kalkışını taklit eden bir santrifüje ve uzay aracının seslerini çıkaran bir makineye yerleştirirler. Bu da köpeklerin nabız atışlarının ve kan basınçlarının yükselmesine neden olur. Muşka yaşadığı gerilim ve korkudan dolayı yemek yemeyi kestiğinden Sputnik 2 programından çıkarılır. Geriye Albina ile Layka kalmıştır. Sonunda, Albina’ya nazaran “biraz daha sakin gibi” görünen Layka’nın Sputnik 2’nin yolcusu olmasına karar verirler.
***
Layka, üç yaşlarında, insanlara son derece yakın, oyuncu, beş veya altı kilo ağırlığında, kızak köpeği ile teriyer kırması olduğu tahmin edilen dişi bir köpektir. Aslında, Sputnik 2’nin dünyaya dönüşü tasarlanmadığı için, Layka uzayda ölmesi için seçilmiş bir Soğuk Savaş kurbanıydı. Bu sondan bir Layka’nın haberi yoktu. Ekipten Vladimir Yazdovsky’nin, kabine yerleştirilmesinden önceki gece Layka’yı evine götürdüğünü, Layka’nın da bütün gece, Yazdovsky’nin çocuklarıyla oynayıp istediği her şeyi yediğini biliyoruz (Christopher Keelty, 3 Kasım 2017). Yıllar sonra kendisine bunun nedeni sorulduğundaysa, “Köpek için güzel bir şey yapmak istemiştim” yanıtını verecektir (Alice George, 11 Nisan 2018).
Belgelere nazaran, Layka’nın, kalkıştan birkaç gün önce, 31 Ekim 1957 günü, uzay aracına yerleştirildiği kesinleşmiştir. Kabinde sıcaklığın 15 dereceyi geçmesi durumda köpeği serinletecek bir vantilatör ve en fazla yedi gün yetecek miktarda jelatinimsi yiyecek bulunuyordu. Ayrıca, kabine, Layka’nın kalp atışlarını, solunumunu, atardamar basıncını ve hareketlerini incelemek üzere de birtakım cihazlar da eklenmişti. Kısacası, kabinde, Layka’ya dolaşabileceği bir alan bırakılmamıştı. Bu yüzden de, onu, hep oturur veya yatar durumda kalması amacıyla, kemerlerle bağlamışlardı.
***
3 Kasım 1957 günü sabah 05.30’da Baykonur Uzay Üssü’nden fırlatılan Laika, çok korkmuştur ve kalp atışları üç, solunum hızıysa dört katına çıkar. Kalp atışı, kalkıştan önce dakikada 103 iken, kalkıştan hemen sonra dakikada 240’ı epeyce aşmıştır. Yörüngeye ulaştıktan sonra, tasarlananın aksine, Sputnik 2’nin A bloku araçtan ayrılmaz ve bu da ısı kontrol sistemini durdurur. Isı yalıtımı devreden çıktığı için kabindeki sıcaklık birden 40 dereceye çıkar. Yani, Layka, hızla ısınan bir kabinin içinde kalmıştır. Bütün veriler Layka’nın ölümcül bir korku yaşadığını ifâde ediyordu. Uçuşa ve Layka’ya ilişkin bütün belgeler 10 Kasım 1957 günü SK-3/2468 numarasıyla Komünist Parti Merkez Komitesi’ne teslim edilmesine karşın, Sovyetler Birliği’nin, 1957 ile 1975 arasında, Layka’nın ölüm nedeni ve zamanı hakkında birbiriyle çelişen açıklamalar yaptığını çok kişi anımsayacaktır. Açıklamaların birinde, “6 Kasım günü sabahı Moskova saatiyle 05.00’ten itibaren, hayvanın kalp atışı, basıncı veya hareketi kaydedilmedi” deniliyordu. Ama, belgeler ve yazılanlar, aslında uçuşun beşinci saatinden sonrasındaki her şey için kuşku duymamıza neden oluyor. Ancak Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, 1999 ve 2002 yıllarında yapılan açıklamaların sonucunda, Layka’nın, kabinin aşırı ısınması ve korku sonucunda öldüğünü öğrenilebildik. Ölüm zamanı içinse, bazı kaynaklarda, fırlatılmadan en fazla yedi saat sonra uzay aracından yaşam belirtisi gelmediği belirtiliyor. Örneğin, 2002 yılında Houston’da yapılan 53’üncü Uzay Konferası’nda tartışılan Rus bilim insanı Dimitri C. Malashenkov’un “Some Unknown Pages of the Living Organism’s First Orbital Flight” başlıklı makalesi bunlardan biridir. Malashenkov, açıkça, “Uçuştan 5 veya 7 saat sonra hiçbir fizyolojik parametre iletilmedi ve dördüncü yörüngede köpeğin durumu hakkında bir veri elde etmek imkânsızlaştı” ifâdesini kullanıyordu. Malashenkov’a nazaran, Layka, 3 Kasım günü, fırlatılmadan sonraki beşinci ile yedinci saat arasında hayatını kaybetmiştir.
Sovyetler Birliği, zavallı Layka’dan sonra uzaya çok sayıda köpek gönderdi. “Space Today Online” 12 köpek ismi veriyor (23 Ağustos 2000). ESDAW’ın (European Society of Dog and Animal Welfare) “Sovyet Uzay Köpekleri” konulu raporunda en az 57 köpekten bahsediliyor. BMJ (British Medical Journal) ise Sovyetler Birliği’nin Gagarin’den önce uzaya 48 köpek gönderdiğini ve onlardan 20 kadarının öldüğünü belirtiyor (8 Mart 2008). Ama, bizler, kesin olarak, Bars’ın ve Lisichka’nın, 28 Temmuz 1960 günü, fırlatılmalarından 28.5 dakika sonra roketin infilak etmesi, Pchyolka’nın ve Muşka’nın ise, 2 Aralık 1960 günü, kapsülün kasıtlı olarak imha edilmesi sonucunda öldüklerini biliyoruz. Muşka, anımsayacağınız üzere, Sputnik 2 projesi için Layka ile birlikte seçilen köpeklerdendi.
***
Bazıları, asıl sorunu, köpekli uçuşların Uzay Yarışı’na bir katkısının olmadığı konusunda görüp, hayvanların haklarını atlamaktadır. Onlara, uzaya köpek göndermenin fikir babası sayılan Oleg Gazenko, 1998 yılında, “Bu görevden Layka’nın ölümüne değecek bir şey öğrenemedik” itirafında bulunarak, destek vermiştir. Oysa, deneylerde hayvan kullanılıp kullanılmamasının, başından itibaren, insan eylemlerine ilişkin değerler felsefesinde tartışılması gerekiyordu. Sputnik 2 ve onu izleyen diğer köpekli uçuşlara bugün sadece “Hayvanlara İnsancıl DavranmaYasası” (1876), “The Principles of Humane Experimental Technique” (1959), “Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi” (1978), “Hayvan Deneyleri Etik Yasası” (1984) ve “86/609/EEC” (1986) çerçevesinde baksak bile, Sovyetler Birliği’nin suç işlediği ortaya çıkacaktır: Hangi maksatla olursa olsun, hayvanlara acı çektiren deneyler yapılamaz. Oysa, Sputnik 2 uçuşu için Layka’nın, Albina’nın ve Muşka’nın 20 gün boyunca, uzay aracının kabinini andıran küçük kafeslerde tutuldukları, köpeklerin çişlerini ve kakalarını yapamadıklarından acı içinde kıvrandıkları, eğitimleri süresince huzursuz oldukları, sağlık durumlarının her gün biraz daha kötüleştiği, santrifüjde ve sokuldukları makinede nabız atışlarının ve kan basınçlarının yükseldiği biliniyor. Uçuş sırasındaysa Layka’nın korkudan solunumu bozulmuştur, kalp atışıysa 240’ı epey aşmıştır. Ardındansa, o küçücük kabinde sıcaklık birden 40 dereceye yükselmiş, koşumla bir yere bağlı olan Layka, kavrulmuştur. Bütün hayvanlar doğal ömür uzunluklarına uygun yaşama hakkına sâhip olmasına karşın, bir zamanlar Moskova sokaklarında özgürce dolaşan Layka, üç yaşındayken bile isteye ölüme gönderilmiştir ve ölümünden önce de ona büyük acılar çektirilmiştir. Pchyolka’nın ve Muşka’nın ise aslı astarı olmayan bir paronaya nedeniyle kasten öldürüldüklerini bugün artık herkes biliyor...