Türkiye’de Minguzzi cinayeti sonrasında başlayan tartışmalar, çocuk adalet sisteminin işleyişine dair ciddi sorular gündeme getirdi. 11. Yargı Paketi taslağında yapılması planlanan değişiklikler kamuoyunda “önleyici önlemler” ve “rehabilitasyon eksikliği” açısından eleştiriliyor. Uzmanlara göre Türkiye’de çocuklara yönelik cezaevleri hâlâ “ıslah yerine cezalandırma” odaklı çalışıyor.
DW’de yer alan habere göre, Avrupa ülkeleri çocuk adalet sisteminde cezayı son çare olarak görürken, temel amaç çocuğun yeniden topluma kazandırılması olarak belirleniyor.
AVRUPA’DA ORTAK İLKELER: ÇOCUK DOSTU VE ONARICI ADALET
Avrupa ülkelerinin büyük kısmı, Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi çerçevesinde hareket ediyor. 2010 tarihli Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin “Çocuk Dostu Adalet Rehberi” ise üye ülkeler için referans niteliğinde.
Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi, 18 yaş altındaki her birey için özel bir çocuk adalet sistemi oluşturulması gerektiğini savunuyor. Ancak Avrupa’da modeller farklılık gösteriyor:
- Belçika ve Hollanda gibi bazı ülkelerde 16-17 yaşındaki çocuklar, istisnai durumlarda yetişkin sistemine aktarılabiliyor (“esnek model”).
- Almanya ve İsviçre gibi ülkeler ise bu tür geçişlere izin vermeyerek, “katı model”i uyguluyor.
CEZAİ SORUMLULUK YAŞI: AVRUPA GENELİNDE FARKLI UYGULAMALAR
BM Çocuk Hakları Komitesi, 2019’da cezai sorumluluk yaşının bilimsel temellere dayanarak en az 14 olması gerektiğini bildirdi.
Ancak bu yaş ülkeden ülkeye değişiyor:
- Portekiz: 16
- Hollanda: 12
- İsveç: 15 (hükümet bazı ağır suçlarda 13’e düşürmeyi planlıyor)
ALMANYA: CEZA DEĞİL, YÖNLENDİRME VE TOPLUMSAL DESTEK
Cezai sorumluluk yaşının 14 olduğu Almanya’da çocuk adalet sistemi, Gençlik Ceza Yasası (Jugendgerichtsgesetz) temelinde çalışıyor. Sistem, “diversiyon” (yönlendirme) ilkesine dayanıyor. Küçük suçlarda cezai işlem yerine gençlere uyarı, eğitim programı, sosyal hizmet veya mağdurla uzlaşma gibi önlemler uygulanıyor. Bu programlar tamamlandığında dava düşüyor.
Almanya’da hapis cezaları yalnızca “son çare” olarak veriliyor. 14-17 yaş arası için azami ceza 5 yıl, 18-20 yaş arası içinse 10 yıl olarak belirlenmiş durumda. Uzmanlara göre diversiyon uygulaması, çocukların “suçlu kimliği” edinmesini önleyerek yeniden suç işleme oranlarını azaltıyor.
NORVEÇ: ONARICI ADALET SİSTEMİ VE GENÇLİK CEZASI
Norveç’te 2014’te yürürlüğe giren sistem, çocuklar için “gençlik cezası (Ungdomsstraff)” ve “gençlik takibi (Ungdomsoppfølging)” uygulamalarını getirdi. Bu yaptırımlar onarıcı adalet ilkesine dayanıyor — yani gençler mağdurlarla bir araya gelerek yaşanan zararı telafi etmeye yönelik diyalog temelli süreçlerden geçiyor. 15 yaşın altındaki çocuklar cezai olarak sorumlu tutulmuyor; bu yaş grubu için yalnızca Çocuk Koruma Yasası (Barnevernloven) kapsamında rehabilitasyon ve psikolojik destek önlemleri uygulanıyor. 15-18 yaş grubundaki gençler için hapis cezaları son derece istisnai; genellikle eğitim ve sosyal sorumluluk programlarına yönlendiriliyor.
HOLLANDA: EĞİTİM HAKKI CEZAEVİNDE DE DEVAM EDİYOR
Hollanda’da 12 ile 17 yaş arasındaki gençler gençlik ceza yasası kapsamında yargılanıyor.
12 yaşın altındakiler hakkında ise ceza davası açılamıyor. Bu durumda çocuk, gençlik bakım birimlerine (jeugdzorg) yönlendirilerek danışmanlık ve sosyal destek alıyor.
Genç hükümlüler, cezaevinde bulunsalar bile eğitimlerine devam ediyor. Öfke kontrolü, iletişim becerileri ve mesleki eğitim gibi destek programları zorunlu tutuluyor. Tahliye sonrası, gençlerin okul ve iş hayatına dönüşü devletin rehabilitasyon kurumları tarafından takip ediliyor.
İSPANYA: EĞİTİME DAYALI YENİDEN ENTEGRASYON MODELİ
İspanya’da 2000 yılında yürürlüğe giren yasa, çocuk adalet sisteminde köklü bir dönüşüm yarattı.
18 yaş altı gençler için klasik anlamda cezaevi bulunmuyor; cezalar eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde infaz ediliyor. Bu merkezler, devlet denetiminde sivil toplum kuruluşları tarafından işletiliyor. Örneğin Fundación Diagrama adlı kuruluşun modeli, gençlerin eğitimine ve topluma yeniden entegrasyonuna odaklanıyor. Bazı bölgelerde hakimler ve savcılar, hüküm sonrası süreçte gençlerin gelişimini aktif biçimde takip ediyor. Bölgesel veriler, bu sistemden geçen gençlerin yüzde 70’inden fazlasının yeniden suç işlemediğini gösteriyor. Uzmanlara göre bu oran, eğitime ve sosyal bağların güçlendirilmesine dayalı yaklaşımın etkinliğini kanıtlıyor.
