Devletin köprü, otoyol ve şehir hastaneleri Hazine garantisi üzerinde yükseliyor. Kamu-özel ve YİD modeliyle inşa edilen 53,7 milyar dolarlık 211 projede Hazine garantisi 455 milyar lira olurken, sadece 18 şehir hastanesine devletin ödeyeceği kira bedeli 30 milyar dolar.
EKONOMİ SERVİSİ
Türkiye’de yap-işlet-devret (YİD) projeleri ve kamu-özel işbirliği (KÖİ) ile hayata geçirilen köprü, otoyol ve şehir hastaneleri Hazine garantisiyle yükseliyor. Bugün itibariyle 211’e ulaşan 53,7 milyar dolarlık (200 milyon TL) yatırımlarda Hazine garantisi 123,5 milyar doları (455 milyar TL) buluyor. Özellikle kamu-özel ortaklıklı projeler 2013 yılından itibaren keskin yükseliş gösterirken ve 2000’li yılların başında 10 milyar dolar seviyesinde olan bu proje yatırımları, 2013 yılından itibaren 50 milyar dolara dayandı. Bugünkü fiyatlarla sözleşme büyüklüğü 123,5 milyar dolar olan 211 projede aslan payını 77,6 milyar dolarla yap-işlet-devret (YİD) projeleri alıyor. Bunu 31,2 milyar dolarla işletme hakkı devri (İHD), 10,6 milyar dolarla yap-kirala-devret (YKD) projeleri izliyor. Yap-işlet (Yİ) aldığı pay 4,1 milyar dolar seviyesinde.
Söz konusu 123,5 milyar dolarlık sözleşme değerinde en büyü payı 67,5 milyar dolarla havaalanı projelerinin aldığı görüldü. Bunu enerji 25,3 milyar dolar, karayolu 13,6 milyar dolar, sağlık tesisi 10,6 milyar dolar, limanlar 2,6 milyar dolar, yat limanı ve turizm 1,7 milyar dolar, endüstriyel tesis 1,36 milyar dolar, gümrük tesisleri 381 milyon dolar, demiryolu 241 milyon dolar ve kültür ve turizm 134 milyon dolarla takip ediyor. AB ve Türkiye’de 2015 yılında gerçekleştirilen kamu özel projeleri için ortalama yatırım büyüklüğü sırasıyla 340 milyon dolar ve 350 milyon dolar seviyesinde. Bu rakam, Türkiye’de KÖİ projeleri büyüklüğünün AB ülkelerinden daha fazla olduğunu ortaya koyuyor. Kalkınma Bakanlığı raporuna göre, YİD, İHD ve YKD modeli ile yapılan projeler kapsamında ödenecek kira tutarlarına bakıldığında, sözleşmesi imzalanan 18 sağlık tesisi için devlet tarafından ödenecek kira bedeli yaklaşık 30 milyar dolar. Bununla birlikte İstanbul Yeni Havalimanı projesinden devletin beklediği kira geliri 36 milyar dolar. Yapımı devam eden projede yatırım bedeli 14,2 milyar dolar. Söz konusu havalimanında devlet garantisinin 6,3 miyar euro olduğu konuşulurken, yolcu başına tutarın 15 euro seviyesinde olabileceği, ancak hesaplamaların devam ettiği öne sürülüyor.
Devlet ödeme garantili YİD projelerine bakıldığında ulaştırma ilk sırada yer alıyor. Bu köprü ve otoyollardan biri İçtaş-Astaldi’nin 10 yıl 2 ay 20 gün işleteceği 3. Köprü. Yapımı 1,2 milyar dolara mal olan köprüde, küçük otomobiller için ücret 3 dolar + KDV, yani 9,90 olarak belirlendi. Günlük Hazine garantisi 135 bin otomobil eşdeğerinde araç. Bu da günlük 1 milyon 336 bin 500 bin lira hasılat beklentisi anlamına geliyor. Şayet 135 değil de 80 bin araç geçerse günlük gelir 792 bin lirada kalıyor. Hedef tutmazsa, Hazine’nin günlük 545 bin 500 lira ödemesi gereken bir açık oluşuyor. Yine günde 135 bin yerine 80 bin araç üzerinden hesaplandığında yıllık 198.7 milyon liralık bir fark İçtaş-Astaldi’ye ödenecek. 3.Köprü’de olduğu gibi Osmangazi Köprüsü’nde de Hazine garantisi söz konusu. Günlük 40 bin araç. İhalesi 2009’da ilk yapıldığında KDV hariç 35 dolar olarak belirlenen köprü ücreti aynı kalsaydı, bugünkü kur üzerinden 126,56 liralık bir rakam ödenecekti. Ancak fiyatın yüksek olması nedeniyle indirime gidildi. Tek geçiş ücreti önce 89 liraya, sonra otomobiller için 65,65 liraya çekildi.
Otobüs, kamyon, TIR gibi araçlar için belirlenen tarife 105,05 lira ile 208,75 lira (58 dolar). Bu projede de hesap günlük 40 bin değil, yıllık 14 milyon 600 bin otomobil eşdeğeri üzerinden hesaplanacak. Köprüden indirimli fiyatlarla 14 milyon 600 bin araç üzerinden hesap yapıldığında Hazine, yıllık 958.5 milyon liralık bir ücreti Nurol-Özaltın-Makyol-Astaldi-Yüksel-Göçay Grubu’nun sahibi olduğu Otoyol A.Ş’ye ödeyecek. Ancak burada işin kritik noktası sözleşme hükümleri gerekliliği. Geçiş ücreti her ne kadar TL karşılığı olan 159.8 liradan 65 liraya düşürülse de Hazine, YİD modeliyle yapılan sözleşme gereği araç başına her halükarda 44 dolar ödeyecek. Bu da yıllık 642 milyon dolar, 17 yıllık 10.9 milyar dolara denk geliyor.
KAMU ÖZEL PROJELERİNDE AVRUPA’YI SOLLADIK
Türkiye Kamu Özel Projeleri’nde Avrupa ülkelerinin önüne geçti. Türkiye’de söz konusu projeler 9,2 milyar euro olurken, İngiltere’de bu rakam 2,4 milyar euro, Fransa’da 1,2 milyar euro. Yapımı devam eden projelerden Gebze-Orhangazi-İzmir Otoyolu ise 384 kilometre uzunluğunda otoyol ve 49 kilometre uzunluğundaki bağlantı yollarından oluşuyor. Otoyol, yapımı tamamlanmış ve hizmete sunulmuş olan Bursa çevre yolunda ayrılarak, Susurluk’un kuzeyinden geçip Balıkesir’e ulaşıyor. Projenin yatırım maliyeti 2017 yılı fiyatlarıyla yaklaşık 6,9 miyar dolar. Sözleşmede belirtilen 22 yıl 4 aylık sürenin 7 yılı yatırım, 15 yıl 4 ayı ise işletme süresinden oluşuyor. Bu proje kapsamında yapımı gerçekleşen otoyolun Osmangazi Köprüsünü de içeren 58,5 kilometrelik kısmı hizmete açıldı. Otoyolun kalan kısmı da tamamlandığında otomobil ile mevcut yol kullanılarak 1 saat 20 dakika, feribot ile 45-60 dakika süren körfez geçişi 6 dakikaya, İstanbul-Bursa ulaşımı 2,5-3 saatten 1 saate, İstanbul-İzmir ulaşımı 8-10 saatten 3,5-4 saate inecek.
YATIRIM DEĞERİ 53,7 MİLYAR DOLAR
Türkiye’de 182 adedi işletmede 29 adedi ise yapım aşamasında olan toplam 53,7 milyar dolarlık KÖİ projesi bulunuyor. Projelerin sektör dağılımı incelendiğinde, işletmede olan projelerde ilk sırada enerji sektörünün yer aldığı görülüyor. Yapımı devam eden projeler incelendiğinde, 16 projeyle sağlık sektörü enerjiyi takip ediyor.
KÖRFEZ + OTOYOL 6,9 MİLYAR DOLAR
KÖİ projeleri kapsamında işletmeye alınanların dışında Yüksek Planlama Kurulu (YPK) yetkisi almış ve yapımı devam eden 29 proje bulunuyor. Bunlar arasında İstanbul Yeni Havalimanı 14,3 milyar dolarlık yatırımla ilk sırada yer alırken, bunu Gebze-Orhangazi-İzmir (İzmit Körfez geçişi ve bağlantı yolları dahil) otoyolu projesi 6,9 milyar dolarla izliyor. Kuzey Marmara Otoyolu (Odayeri-Paşaköy kesimi) 2,57 milyar dolarlık yatırım değeriyle üçüncü ve Kurtköy Akyazı Kesimi 1,6 milyar dolarla dördüncü sırada takip ediyor. İkitelli Entegre sağlık kampüsünün yatırım değeri 1,24 milyar doları bulurken, Bilkent Entegre Sağlık Kampüsü 1,22 milyar dolarlık proje büyüklüğüne sahip. Etlik Entegre Sağlık Kampüsü ise 1,11 milyar dolarlık proje olarak yapımı devam eden projeler arasında geliyor.
1915 ÇANAKKALE’DEN GEÇİŞ 62,8 LİRA
“Dünyanın en uzun aralıklı köprüsü” olma unvanını alacak ‘’Çanakkale 1915 Köprüsü’’de Hazine garantili projelerden. Toplam 10 milyar liranın üzerinde yatırımla hayata geçirilecek köprüde geçiş ücreti 15 euro + KDV olarak açıklandı. Bu da 3.88 lira euro kurundan hesaplandığında yüzde 8 KDV ile birlikte 62,8 liralık bir ücrete ve dolayısıyla her bir araç için devlet garantisi anlamına geliyor.
NÜKLEERDE ELEKTRİĞE ALIM GARANTİSİ
KDV’den 3,9 milyar dolar muafiyet
Rus Devlet Nükleer Şirketi (Rosatam) tarafından 20 milyar dolarla kurulacak 4 bin 800 megavat (MW) gücündeki Akkuyu Nükleer Güç Santrali’nin (NGS) üreteceği elektrik için devletin alım garantisi var. Hükümetlerarası anlaşmaya göre 4 reaktörde üretilecek elektriğin yüzde 50’si 12,35 sent /kwh’dan KDV hariç TETAŞ tarafından satın alınacak. Bu rakam esas alındığında, 15 yıl boyunca Akkuyu NGS’ye ödenecek rakam 58 milyar doları bulacak. Mersin’de kurulumu için şu ana kadar 3 milyar dolar harcanan ve üçüncü teşvik bölgesinde yer alan proje ayrıca stratejik yatırım kapsamına alındı. Bu teşviklerin başında KDV, gelir, kurumlar vergimi ve gümrük muafiyetleri geliyor. Buna göre, Akkuyu tüm yatırım ve işletme süresi boyunca yüzde 18 KDV’den muaf olabilecek. Bu da Maliye’nin 3,9 milyar dolar (14.6vergiden vazgeçmesi anlamına geliyor. Tüm makine teçhizat ithalatları gümrük vergisinden muaf olacak. Tamamlandığında 15 bin kişinin çalışması beklenen nükleer santralde sigorta primlerinin işveren payı yedi yıl boyunca Hazine tarafından karşılanacak. Üstelik tüm binalar, inşaat için harcanmış ve harcanacak tutarlar üzerinden yapılan yüzde 18 KDV kesintisi şirkete iade edilecek. Yatırımda daha sonra ihtiyaç duyulacak araziler Rus şirkete bedelsiz verilecek. Öte yandan Sinop’da kurulması planlanan nükleer santral için devletin alım garantisi 11,80 sent.
Borcun da kefili devlet
Hazine Müsteşarlığı 19 Nisan 2014’de yeni bir yönetmelik yayınlayarak özel sektöre yeni bir avantaj daha tanımıştı. Buna göre; yatırım tutarı 1 milyar liranın üzerinde olan yap-işlet-devret projeleri ile Sağlık ve Eğitim Bakanlıkları tarafından yürütülen 500 milyon liranın üzerindeki proje borçlarına devlet kefil oluyor. Özel sektör aldığı kredi borcunu şu veya bu sebeple ödeyemezse devlet üstlenecek.
Hazine borcu 12,4 milyar dolar
Dev projeler devlet garantisiyle ilerlerken kamunun dış borç stokunda da artış sürüyor. Buna göre, kamu net borç stoku 31 Aralık 2016 tarihi itibarıyla 218,9 milyar lira olarak gerçekleşti. Bu borç stokunun milli gelire oranı ise yüzde 8,4 seviyende oldu. Aynı tarihte AB tanımlı genel yönetim borç stoku ise 732,8 milyar lira olarak gerçekleşirken, stokun milli gelire oranı da yüzde 28,3 oldu. Hazine garantili dış borç stoku, yine 31 Aralık 2016 tarihi itibarıyla 12,4 milyar dolar olarak gerçekleşti.
BORÇLARIN ORTALAMA VADESİ 25 YILLIK SÜREYİ AŞIYOR
Kamu-özel ortaklığı ile inşa edilen projelerde borç ödeme vadesi ortalama 25 yıl oldu. Bu süre Türkiye’de 16-18 yıl olarak gerçekleşti.
Kamu-özel ortaklığı ile gerçekleştirilen projelerin finansmanında kurumsal yatırımcılar (sigorta şirketleri), yer alıyor. Bu yatırımcılar 25 yıla ulaşan uzun vadelerle ortalama 1,2 milyar euro tutarında fon sağladı. Ticari banka borçlarının ortalama vadesi 2015 yılında 22 yıl oldu. Projelerin yüzde 60’ının vadesi ise 25 yılı aşıyor. İngiltere, söz konusu ortaklıklarda 25 yılla ilk sırada yer alırken, Türkiye’de ortalama vadeler16-18 yıl arasında. Bu süre, Finlandiya’da 19 yıl, Fransa’da 15 yıl, Yunanistan’da 15 yıl olarak gerçekleşiyor.
Belçika’da borçların vadesi 21 yıl, en fazla 28 yıla uzarken, İrlan’da en uzun 27 yıla kadar yayılıyor. Öte yandan İstanbul Yeni Havalimanı, Avrupa’da yapılan en büyük yatırım tutarına sahip projeler arasında yer alıyor. Yatırım tutarı 14 milyar 245 milyon dolar. İlk etabında toplam 90 milyon yolcu kapasitesine sahip 680 bin metrekare büyüklüğünde ana terminal ve 170 bin metrekare büyüklüğünde ikinci terminal olmak üzere iki terminal bulunuyor. İşletme süresi 25 yıl. Söz konusu projeden devletin, 35,9 milyar dolar kira geliri beklentisine karşın, devletin de yıllık 6,3 milyar euro gelir garantisi bulunuyor. Hesaplamaları devam eden projede tutarların 15 euro seviyesinde olabileceği öne sürülüyor. 2018 yılında açılması planlanıyor.
