Cem Yavuz, Everest Yayınları’ndan çıkan T. S Eliot’tan ‘Çorak Ülke’ ve Paul Celan’dan ‘Sesler İşitin Bizi De’ çevirileriyle nakıs Türkçe şiir çevirisi alanında ortaya hayli yüksek bir çıta koyuyor. Bir nirengi noktası olan bu iki çeviri, aynı zamanda daha önceki çevirileri de iptal ediyor. Zira, tüm Eliot ve Celan çevirilerini çeviri şiir yayınlayacak başka yayınevlerinden de artık bu kalitede kitaplar beklentisi içindeyiz.
W.B BAYRIL
Modern şiir yıkıntılardan doğmuştur. Ondokuzuncu yüzyılın yıkılıp yeniden kurulan Paris’inde, Kötülük Çiçekleri’yle Charles Baudelaire’in sunduğu yeni şiirsel ufuk, neredeyse bir kehanet gibi arka planda çalışıp durmuştur. İzleyen Avrupalı şair kuşakları da bu yıkımdan paylarını almışlardır. Somut ve kişisel olarak. Eliot şimdi kültleşmiş Çorak Ülke’yi birinci, Paul Celan ise şiirsel varlığını ikinci dünya savaşının en ağır insani ve kültürel dramlarını, trajedisini ilk elden deneyimleyerek kurmuştur. Baudelaire, Benjamin’in deyişiyle ‘son lirik’, Eliot ‘dramatik’, Celan ise ‘enigmatik’ diye tanımlayabileceğimiz bir şiirsel varoluş ortaya koymuşlardır eserlerinde.
Modern Türkçe şiirde bu zincir kopuktur. Şiirimizin ilk modern kuşakları Baudelaire aşamasında kalmış, ondan etkilenmiş, öğrenmiş, sonra dışında olduğu, periferisinde kaldığı bu gelişmeleri hakkıyla izleyememiştir. Kendi yakıcı meseleleri daha baskın çıkmıştır belki de. Yeni’nin, kurulmakta olan’ın heyecanı, şevki, teşviki galebe çalmıştır. Bu olgunun Türkçe şiirin kendi sosyo-kültürel havzasında asenkronik ya da eşzamansızlık içinde kalmasında önemli bir payı olduğunu düşünüyorum. Elbette derinlemesine tartışılmalıdır. Modern Türkçe şiir uzun bir süredir evrensel hiza’dan uzaktır. Daha da kötüsü bu uzaklık yeterince fark edilmemiş, yeterince sorunsallaştırılamamıştır. Öte yandan bir de Türkçe’nin kadim bir ‘şiir çevirisi’ sorunu vardır. Özellikle iyi şairlerin tekil veya kısmi çevirilerinde çok parlak örneklerini görsek de, genelde modern Avrupa şiirinin önemli yapıtları bütüncül bir biçimde aktarılamamıştır dilimize.
Başlangıçtaki Baudelaire çevirileri bile sorunluyken, yirminci yüzyıl Avrupa şiirinin, bir anlamda ‘kapitone noktaları’nı oluşturan Eliot ve Celan’ın yapıtlarının bizim şiir ufkumuza nihayet hakkıyla girmesi, mutlu bir tesadüf diye mi adlandırılmalı acaba? Bilmiyorum… Bildiğim, bu iki büyük ve çok başarılı girişimin arkasında aynı imzanın olması. Cem Yavuz’dan söz ediyorum. Cem Yavuz yirmi küsur yıldır Nerval’den Rilke’ye, Mandelştam’dan Kavafis’e, Attila Jozsef’ten hiç tanımadığımız Mihaly Babits’e geniş bir spektrumda şiir çeviriyor. Üstelik bu çevirileri tek bir dilden de yapmıyor. Çevirdiği şairin başka diller tarafından nasıl karşılandığına da bakıyor. Mesela, Celan’ı Almanca’dan çeviriyor ama bu şiirin İngilizce, Fransızca ve Macarcada nasıl yeniden varolduğu, yeniden yazıldığı, hedef dil ile erek dil arasındaki geçişkenliklerde yaşanan sorunların nasıl aşıldığını da izleyebiliyor. Bu da Cem Yavuz’un çevirilerine farklı bir dilsel derinlik, yerini bulmuş bir sağlamlık, söyleyiş zerafeti, buluş yapma becerisi, lezzet kazandırıyor. Dahası saydığım bütün unsurlar, okur’a da geçiyor. Onda yeni bir tecrübe ve yaşantı izi bırakıyor.
ŞİİR ÇEVİRİSİNDE BİR NİRENGİ NOKTASI
Sanırım yayınevi de ne yapıldığının çok iyi farkında ki, bu iki yapıtın kapağına basitçe ‘Çeviren: Cem Yavuz’ yerine ‘Cem Yavuz’un Türkçesi ve Notlarıyla’ ibaresini koymuş. Yeri gelmişken buradan Everest Genel Yayın Yönetmeni Saadet Özen’e de şükranlarımızı iletelim, hakkaniyeti gözeterek. Şiire gösterdiği bu özeni ve desteği selamlayalım.
Eliot’un ‘Çorak Ülke’ ve Celan’dan ‘Sesler İşitin Bizi De’ çevirileriyle Cem Yavuz nakıs Türkçe şiir çevirisi alanında ortaya hayli yüksek bir çıta koyuyor. Bir nirengi noktası, ‘bu iş böyle yapılır’ın standardı. Belirtmeden geçemeyeceğim, bu iki çeviri, aynı zamanda daha önce yapılmış çevirileri de iptal ediyor. Çok mu iddialı ve yüksekten bir cümle bu? Sanmıyorum. Zira, daha önce yapılan tüm Eliot ve Celan çevirilerini, bizzat didik didik ederek okudum. Karşılaştırdım. Durum benim açımdan çok net. Meraklı okura da önerim, kitaplığındaki eski çeviriler ile Cem Yavuz’un yaptığı çevirileri karşılaştırması. Bu bile kendi içinde farklı bir lezzet yolculuğu.
Neyse, artık bitireyim. Bir dilek ve uyarıyla. Şiir çevirmenleri ve çeviri şiir yayınlayan/yayınlayacak başka yayınevlerinden de artık bu kalitede, bu yüksek standartlarda, kapsamlı, titiz çalışılmış kitaplar beklentisi içindeyiz. Beklenti çıtamız yükseldi. Çünkü artık önümüzde gerçekten çeviri başyapıtı olan iki örnek var. Okur olarak bunu hak ediyoruz. Kötü, özensiz, hatalı, yetersiz, bilgisiz ve kimi zaman da gerçek bir sahtekârlık eseri olan çeviri şiir kitaplarından bıktık artık. Ya iyisini yapın, ya da şiirin yakasını bırakın!
ÇEVİRİSİNDE KÜLTÜREL BAĞLAMI KURABİLEN BİR ÇEVİRMEN
Profesyonel çevirmenliğinin yanı sıra yapıtlarından da bildiğimiz gibi Cem Yavuz aynı zamanda çok iyi bir şair. Türkçenin zengin dilyetisine, derinliğine, imkan ve imkansızlıklarına, kapsam ve boyutlarının neler olduğuna hakkıyla vâkıf. Çevirdiği şiirleri ve şairleri Türkçede adeta yeniden yaratıyor. Yeni bir dilsel lezzet, yeni bir duyarlılık ve yepyeni ufuklar sunarak. Bir başka üstünlüğü daha var Cem Yavuz çevirilerinin. Eliot ve Celan çevirilerini baz alarak konuşursak, kitap boyutundaki çevirilerde yapılmayan/yapılamayan ‘bağlam’ çerçevesini kurmak. Ne Eliot’u ne de Celan’ı kültürel bağlamını bilmeden okumak mümkün değildir. Zira ‘saf şiir’ anlayışı sonrasıdır bu eserler. Göndermeler ağı, bu ağın kurduğu anlam katmanları, bağlantıları anlaşılmadan, çalışmazlar. Cem Yavuz her iki yapıta da yazdığı ‘bağlam kurucu’ değerli önsözlerin yanı sıra, adeta bir derviş sabrı, mücevher işçisi gibi dikkatli ve ince ince oluşturduğu bilgi dolu notlarla okurun yapıtla hemhâl olmasını sağlıyor. Okur’a yapıtın anlam katmanları arasında lezzet ve derinlemesine bir yolculuk imkanı sunuyor.
