Ziya Gökalp kimdir?

Meşrutiyet Dönemi yazarları yaşamları boyunca şairler, tarihçiler, gazeteciler, ideologlar ve aktivistler gibi pek çok rol üstlendiler ve hayal ettikleri yeni Türkiye'yi yaratmak için ne gerekiyorsa yapmaya her zaman istekli oldular. Ziya Gökalp da bunların arasında en bilinen şairimizdir.

ZİYA GÖKALP KİMDİR?

Ziya Gökalp, 23 Mart 1876'da, o zamanlar Osmanlı İmparatorluğu'nun kültürel ve politik hududu Diyarbakır’da doğdu. Babası Tevfik Efendi orta kademe bir kamu yöneticisiydi. Annesi Zeliha Hanım, Diyarbakır'ın önemli bir ailesindendi.

Anayasal Türkiye'nin resm^İ yapıcı felsefesi olmak için iki ana ideoloji yarışıyordu: İslamcılık ve Türkçülük. İslamcılar yerleşik Müslüman alimler ve yazarlardı, ancak açık bir Türkçülük loncası yoktu. Osmanlı nüfusunun çoğunluğu geleneksel olarak Müslüman olduğundan, İslamcılık yeni bir başlangıç gerektirmedi. Bugün bile İslamcılığın gerçek tarihi ve kuruluşuyla ilgili şahıslarla ilgili çok tartışma var. 16. yüzyılın sonlarında İslami Hindistan'da İslamcılığın kurucusu İmam Rabbani miydi? Yoksa modern Türk edebiyatının ve düşüncesinin kurucusu Namık Kemal mıydı? Bilim adamları, gazeteciler ve ilgili yazarların hepsi konu hakkında farklı teorilere sahiptir.

Ancak Türkçülük, Meşrutiyet döneminin özgür medyasının pazarındaki yeni meyveydi. Karışık ırk, inanç ve geçmişe sahip nüfusuyla Osmanlı Devleti'nin hiçbir milliyetçi geleneği yoktu. Osmanlılar için 19. ve 20. yüzyılın başlarında milliyetçilik, diğerleri arasında Yunanlılar, Sırplar ve Bulgarlar gibi ırksal grupların ayrılığı anlamına geliyordu. Entelijansiyanın ayrılıkçılığa ve Batı milliyetçiliğine ilk tepkisi, Türkçülüğün değil, Osmanlı milliyetçiliğinin bir yansıması olan Osmanlıcılıktı.

Meşrutiyet dönemine mensup bir sosyolog, gazeteci, şair, yazar ve siyasi aktivist olan Ziya Gökalp, ırk merkezli milliyetçilik bakış açısına yerleşen ilk Osmanlı-siyaset düşünürüydü. Yerli bir Kürt olarak, ırksal milliyetçiliği için Emile Durkheim dâhil Batılı yazarlardan topladığı sosyolojik ve felsefi felsefelere dayalı bir sistem yarattı.

EĞİTİM HAYATI

Ziya Gökalp, ilk olarak Diyarbakır'da eğitim gördü ve 1890'da askerî ortaokuldan mezun oldu. Liseyi; ancak lise programı değiştiğinde İstanbul'a taşınmayı bıraktı ve daha önce almış olduğu dersleri tekrar almak zorunda kaldı.

İNTİHARA TEŞEBBÜS ETTİ

Gökalp, ailesinin İstanbul'a taşınmasını onaylamayınca çok sert önlemler aldı. Onaylanmamalarına yanıt olarak, kendini başından vurarak intihara teşebbüs etti. Neyse ki, mermi ölümcül olmadığında trajedi engellendi ve sonunda ailesi ona umutsuzca istediği izni verdi.

Ziya Gökalp, İstanbul'da Jön Türklerin devrimci hareketinin bir parçası oldu ve sonuç olarak 1898'de Veteriner Okulu'ndaki dördüncü yılında tutuklandı. Mahkemeye çıkmadan on iki ay hapis cezasına çarptırıldı ve bunun sonucunda okuldan atıldı.

ITC DİYARBAKIR ŞUBESİNİ KURDU

Genç devrimci Ziya Gökalp, 1900 yılında kuzeni Vecihe Hanım ile evlenerek okuldan atıldıktan sonra Diyarbakır'da ikamet etmeye karar verdi. Orada ortaokulda zaman zaman kamu görevlerinde bulunarak Fransızca öğretmenliği yaptı. Ancak, düzenli bir iş bulmakta zorlandı.

1908 Devrimi, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin (ITC) Diyarbakır şubesini kurup bölge müfettişi olduğunda Ziya Gökalp'in kaderi değişti. Bir yıl sonra Gökalp, Selanik'te düzenlenen ITC Kongresi'nde Diyarbakır'ı temsil ederek siyasi pozisyonunu yükseltti ve Merkez Komite üyeliğine seçildi.

SELANİK’E TAŞINDI

Ziya Gökalp, 1911 yılında ailesiyle birlikte Selanik'e taşınmış ve Türkiye'de ilk, dünyada ikinci sosyoloji dersi olan sosyoloji derslerini ‘Sultani’ Osmanlı Devlet Koleji'nde vermeye başlamıştır.

Ziya Gökalp ve ailesi, 1912'de Balkan Savaşı'nın patlak vermesi ve Osmanlı Devleti'nin Selanik'i kaybetmesi üzerine İstanbul'a taşınmak zorunda kaldı. Ağustos 1912'de Meclis dağıldığında maalesef kısa sürede görevini kaybederek, Ergani (Diyarbakır) temsilciliğine seçildi.

Gökalp, medresede ve öğretmen okulunda sosyoloji dersleri vermeye döndü. Bu onun ilk uzun vadeli işiydi. 1913'ten 1919'a kadar altı yıl ders vermeye devam etti.

‘GÖKYÜZÜ SAVAŞÇISI’

Mehmed Ziya, Selanik'te sosyoloji dersi verirken, iki Türkçe kelimenin, ‘gök’ (gökyüzü) ve ‘alp’ (arkaik Türk savaşçısı) birleşiminden oluşan ‘Gökalp’ takma adını aldı. Aşırı idealist ve ırkçı-politik görüşlerini Türk milliyetçiliğini yaymak için kullanılan bir propaganda aracı olan ‘Genç Kalemler’e yazı yazdı. ‘Genç Kalemler’de ‘Altun Destanı’nda dünyadaki tüm Türk boylarını birleştiren bir Türk Devletini hayal ettiğini yazdı

Ziya Gökalp, batı kaynakları okuyarak zamanını geçirdiği Selanik'ten İstanbul'a taşındığında bir bilim adamı, yazar ve filozof olarak etkileyici bir üne kavuşmuştu.

‘YENİ TOPLUM’ BİLİNCİ

Ziya Gökalp, modern Batı ile rekabet edebilmek için ‘Türklerin’ kendileriyle ilgili her şeyi değiştirmesi gerektiğini düşünüyordu. İdeolojisi, her şeyi ‘yeni’, örneğin ‘yeni dil’ ve ‘yeni toplum’ olarak etiketlemesine yansıdı. Görüşleri aşırıydı, ancak okuma sevgisinden edindiği engin bir bilgi birikimine sahipti, bu da ona akranları arasında saygı kazanmasını sağlayan sonsuz yayınlanmış referanslarla düşüncelerini akıllıca tartışmasına izin verdi.

GAZİ MUSTAFA KEMAL ATATÜRK DE ZİYA GÖKALP HAYRANIYDI

Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal de Ziya Gökalp hayranları arasındaydı. Bu nedenle, bazı yorumcular onu Cumhuriyet'in kurucu filozofu olarak görüyor ve idealleri Kemalist yönetim tarafından benimsenip uygulanıyor. Gökalp, 1924'te öldü ve Namık Kemal ve Tevfik Fikret gibi diğer geç dönem yazarlarında olduğu gibi, yeni sisteme desteği artırmak için kahramanlar yaratmak isteyen bir devlet için onu iyi bir aday yaptı.

Osmanlı Devleti'nin parçalanma sürecinde yeni bir ulusal kimlik arayışına giren Ziya Gökalp'in düşüncesinin temelinde, Türk toplumunun kendine özgü ahlaki ve kültürel değerleriyle, Batı'dan aldığı bazı değerleri sentezleme çabası içerisindeydi. ‘İslamlaşmak, Türkleşmek, Muasırlaşmak’ diye özetlediği bu yaklaşımın kültürel öğesi Türkçülük, ahlaki öğesi de İslamcılık olarak nitelenebilir.

Uluslararası kültürün yapıcı öğesinin ulusal kültürler olduğunu savunan Ziya Gökalp, Saray edebiyatının karşısına halk edebiyatını savundu. Batı'nın teknolojik ve bilimsel gelişmesine yarayan pozitif bilim anlayışını benimseyen Ziya Gökalp, dini, toplumsal birliğin sağlanmasında yardımcı bir öğe olarak niteledi.

Toplumsal modeli, Emile Durkheim'in teorik temellerini kurduğu ‘dayanışmacılık’ temelinde şekillenen Ziya Gökalp, bireyi temel alan liberalizmle çatışmacı toplumu temel alan Marksizm'e karşı mesleki örgütleri temel toplum birimi olarak kabul eden solidarizmde karar verdi.

Toplumsal ve siyasi görüşlerini anlattığı sayısız makale yazan Ziya Gökalp, ‘Türkçülük’ düşüncesini sistemleştirdi.

Ziya Gökalp, millî edebiyatın kurulması ve gelişmesinde önemli rol oynadı.

MEZARI NEREDE?

Ziya Gökalp’in mezarı, Divanyolu’ndaki II. Mahmud Türbesi hazîresinde yer alıyor. Bu da İstanbul’un Fatih ilçesine bağlı Çemberlitaş mahallesinde yer alıyor.

I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti’nin yenilmesinin ardından tüm görevlerinden alınan Ziya Gökalp, 1919 yılında üniversite içerisinde İngilizler tarafından tutuklandı; dört ay Bekirağa Bölüğü'nde tutuklu kalmasının ardından sözde Ermeni soykırımı iddiaları ile alakalı işgal mahkemesi tarafından yargılanan Ziya Gökalp, mahkeme döneminde soykırım iddialarını kesinlikle kabul etmemiş ve Mukatele (karşılıklı öldürme) tezini savunmuştu.

Yargılamanın ardından diğer İttihatçılarla beraber Malta'ya sürgüne gönderilen Gökalp, orada arkadaşlarına felsefe ve toplumbilim dersleri verdi. Malta’da sürgün yıllarında ailesiyle yaptığı mektuplaşmalar daha sonra Limni ve Malta Mektupları ismiyle kitaplaştırıldı; söz konusu kitap Malta sürgünlerinin orada geçirdikleri hayat koşullarıyla alakalı eldeki tek eserdir.

2 senelik sürgün döneminin ardından İstanbul'a döndüğünde üniversitede ders vermeye devam etmek isteyen Ziya Gökalp’in bu isteği kabul edilmemişti. Bir ay kadar Ankara'da yaşayan ve ailesiyle Diyarbakır’a giden Ziya Gökalp, Ahmet Ağaoğlu'nun desteğiyle Küçük Mecmua’yı çıkardı, yazılarıyla Kurtuluş Savaşı'nı destekledi.

1923 yılında Maarif Vekaleti Telif ve Tercüme Heyeti Başkanlığı’na atanan Ziya Gökalp, Ankara’ya gitti. Aynı sene Türkçülüğün Esasları adındaki ünlü esrini yayımlayan Ziya Gökalp, ağustos ayında İkinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Atatürk tarafından Diyarbakır mebusu olarak seçildi.

Ankara’da yaşamaya başlayan Ziya Gökalp, kültürel ve düşünsel çalışmalarına hiç ara vermeden devam etti; dünya klasiklerinin Türkçe’ye çevrilip yayımlanması ile uğraşan Ziya Gökalp, 1924 yılında kısa süren bir hastalığın ardından dinlenmek adına gittiği İstanbul’da 25 Ekim 1924’te yaşama veda etti.

ESERLERİ

Kızıl Elma (1914)
Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak (1929)
Yeni Hayat (1930)
Altın Işık (1927)
Türk Töresi (1923)
Doğru Yol (1923)
Türkçülüğün Esasları (1923)
Türk Medeniyet Tarihi (1926, ölümünden sonra)
Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler (ölümünden sonra)
Altın Destan
Üç Cereyan
Limni ve Malta Mektupları