Dünyanın dört bir yanından gazetecilerin yürüttüğü kapsamlı “Şam Dosyası” araştırması, Suriye’de Esad rejiminin yıllara yayılan sistematik işkence, infaz ve zorla kaybetme politikasını açığa çıkaran en büyük veri sızıntılarından biri olarak tarihe geçiyor. Alman yayın kuruluşu NDR’ye sızdırılan 134 binden fazla gizli belge ve 33 bini aşkın yüksek çözünürlüklü tutuklu cesedi fotoğrafı, rejimin 2015 ile 2024 arasında işlediği suçlara dair bugüne kadar elde edilmiş en kapsamlı kanıt setini oluşturuyor. Araştırmaya göre yüzlerce tutuklu, askeri fotoğrafçılar tarafından mekanik bir düzen içinde görüntülenmiş; bedenleri numaralandırılmış, farklı açılardan fotoğraflanmış ve özenle dijital klasörlere aktarılmıştı
NUMARALARDAN İBARET İNSANLAR
Bu görüntüler arasında en çarpıcı olanlardan biri, metal bir yüzeyin üzerinde yatan Aman’a ait. Aşırı zayıflamış, yaşam belirtisi olmayan bir beden… Yakın planda sararmış ve kırık dişleri, yandan çekimde buzlu camı andıran donuk gözleri, uzak çekimde ise tüm mahremiyetiyle sergilenen kalıntıları görünür hâle geliyor.
Tek kimliği, “No. 3659” yazılı bir karttan ibaret. Bir başka fotoğrafta, “4038 numara” olarak kaydedilen bir tutuklu, bir minibüsün arkasına gelişigüzel atılmış hâlde bulunuyor; çıplak, buruşmuş, kan izleriyle kaplı bedenine sinekler üşüşmüş durumda.
Esad hapishanelerinde işkence görmesiyle tanınan aktivist Mazen el-Hamada, “No. 1174” etiketiyle mermer bir zeminde uzanıyor; bileklerindeki kelepçe izleri hâlâ taze, ayaklarındaki morluklar ölmeden önce maruz kaldığı şiddeti yansıtıyor. Fotoğraf arşivinde “No. 2389” olarak kaydedilmiş bir yenidoğan bile bulunuyor; ölüm makinesinin yaş tanımayan işleyişi bu karede en çıplak hâliyle hissediliyor.
Bazı fotoğraflar, cesetlerin üst üste yığıldığı bir mezbahayı andırıyor. Kollar ve bacaklar gelişi güzel savrulmuş, kaburgalar dışarı fırlamış, başlar yana düşmüş; ağızları açık, gözleri aralık bu bedenlerde hem ölümün sertliği hem de işkencenin korkunç izleri hâlâ okunuyor. Esad rejiminin öldürme düzeni, bu karelerdeki ağır sessizlikte ete kemiğe bürünüyor.
ESAD’IN SUBAYI BELGELERİ İFŞA ETTİ
Fotoğraflar, Suriyeli askeri fotoğrafçılar tarafından çekilmiş ve doğrudan askeri mahkemelere gönderilmişti. Mahkeme hâkimlerinin imza attığı bu dosyalar, öldürülen tutukluların ölümlerini “resmileştiriyor” ve rejim mensuplarına fiili bir yargısal dokunulmazlık sağlıyordu. Bu mekanizmayı ifşa eden isim, 2020 ile 2024 yılları arasında Şam’daki Askeri Polis bünyesinde Delil Koruma Birimi’nin başında görev yapan eski bir subay. Görüntüleri NDR’ye ulaştıran bu subay, “İnsanların bilmesi gereken şeyler var. Ailelerin sevdiklerinin nerede olduğunu ve onlara ne olduğunu öğrenmeye hakkı var,” diyerek sessizliğini bozdu. Bugüne kadar Suriye kamuoyunun bu fotoğrafların varlığından haberi bile yoktu.
Beşşar Esad, ülkedeki 13 yıllık iç savaş boyunca muhalif gördüğü her sesi susturmak için yaygın gözaltı zincirleri kurmuş, binlerce kişiyi hiçbir yargı süreci olmaksızın hapsedip öldürmüştü. Suriye İnsan Hakları Ağı, rejimin 160 binden fazla insanı “zorla kaybettiğini” belirtiyor; gerçek sayının çok daha yüksek olabileceği tahmin ediliyor. Rejimin Aralık 2024’te çökmesinin ardından aileler hapishanelere, hastanelere ve toplu mezarlara koşarak kaybolan yakınlarının izini aramaya başladı. Bazıları hücre duvarlarındaki yazıları inceledi, bazıları mezarlıklarda buldukları giysi parçalarını kayıplarıyla eşleştirmeye çalıştı. Çoğu ise hiçbir iz bulamadı; sevdiklerinin akıbetinin belirsizliği acıyı daha da derinleştirdi. Şam Dosyası, bu çaresiz arayışa nihayet bir yanıt niteliği taşıyor.
SADECE 320 KİŞİNİN KİMLİĞİ BELİRLENDİ
Rejim, kurbanlarının çoğunu sadece bir “numara”ya indirgemiş olsa da bazı karelerde isimler de yer alıyor. Araştırma sonucunda 320 tutuklunun adını yeniden ortaya çıkarılabildi. Bunlar arasında aktivist Mazen el-Hamada da bulunuyor. Ailesi, onun ölümüne ilişkin yaptığı açıklamada, kaybın yarattığı derin acıya rağmen Mazen’in ve diğer kayıpların “ülkenin özgürlüğü için fedakârlık yaptığını” söyleyerek hem yas hem de gurur içinde olduklarını ifade etti.
ŞAM YÖNETİMİ BELGELERE ERİŞİMİ GİZLEDİ, AİLELERLE DAHİ PAYLAŞILMIYOR İDDİASI
Esad’ın devrilmesinin ardından Suriye’nin yeni yöneticileri, eski rejimin kurumlarında bulunan belgelerin fotoğraflanmasına yalnızca kısa süreli bir izin verdi; orijinal evrakların dışarı çıkarılması yasaklandı. Güçlerini pekiştirdikten sonra ise arşivlere erişimi tamamen kapattılar. Kayıp kişilerin akıbetini araştırmak üzere bir komisyon kurulmuş olsa da ailelere bilgi verileceğine dair hiçbir emare yok. Bu kapatma, yalnızca kurbanların kimliklerini değil, aynı zamanda suçlardan sorumlu kişilerin adlarını da karanlıkta bırakıyor.
Yetkililer, sürecin uzun yıllar alacağını kabul ediyor. Komisyonun danışmanlarından biri, “Gerçeklere biraz daha yaklaşmak için en az 10 yıl gerek,” derken, toplu mezar kazılarından sorumlu Sivil Savunma ekipleri henüz çalışmalarına dahi başlamadı. Ülke genelinde yaklaşık 100 toplu mezar tespit edildi; hepsinin açılması ve DNA eşleştirmelerinin tamamlanması en iyimser ihtimalle 10 ila 20 yıl sürebilir.
Şam Dosyası, gazeteciler Amer Matar ve Amr Hito, yeni yönetimin belgeleri korumak bir yana, bazen yok ettiğini gördüklerini söylüyor. İkilinin 2024’te topladıkları belgelerle oluşturdukları dijital “Suriye Hapishaneleri Müzesi”, rejimin baskı aygıtını belgeleyen nadir girişimlerden biri oldu. Ancak müzenin duyurulmasından kısa süre sonra Matar, İçişleri Bakanlığı tarafından “güvenlik belgelerini yasadışı elde etmek” suçlamasıyla gözaltına alındı ve tehdit edildi. Daha sonra kefaletle serbest bırakılarak ülkeyi terk etmesine izin verildi.
Sağda: Thaer al-Najjar, kardeşi İmad'ın ölüm belgesinin basılı bir fotoğrafını tutuyor.
Suriye’de rejim değişikliğinin ardından beklenen şeffaflığın yerini hızla yeni bir sessizlik aldı. Arşivler kapalı, kayıtlar eksik ve binlerce aile hâlâ kayıplarının akıbetini öğrenebilmek için bekliyor.
ÖLÜM NEDENİ: KALP KRİZİ
Sızdırılan fotoğraflar, 2011–2013 yılları arasında öldürülen tutuklulara ait görüntüleri dünyaya duyuran ve “Sezar” adıyla bilinen askeri fotoğrafçının ortaya çıkardığı ilk arşivin devamı olarak görülüyor. Sezar fotoğrafları uluslararası davalarda delil olarak kullanılmış; Almanya’da görülen ilk işkence davasında Esad rejiminin eski mensuplarından Anwar Raslan müebbet hapse, Eyad el-Gharib ise insanlığa karşı suçlara yardım ve yataklıktan hapis cezasına çarptırılmıştı. Bu fotoğraflar, ABD’de çıkarılan “Sezar Yasası”nın temelini oluşturmuş, rejime yönelik yaptırımları artırmıştı.
2024’te kimliğini açıklayan Sezar, kendisine verilen görevin “öldürme emirlerinin yerine getirildiğini belgelemek” olduğunu anlatmış, ailelere cesetleri göstermeden hazırlanan ölüm belgelerinin çoğunda gerçek dışı ifadelerle “kalp krizi” veya “kalp-solunum durması” yazdığını söylemişti.
Yeni fotoğraf arşivi, Esad rejiminin bu ölüm mekanizmasını 11 yıl boyunca aynı sistematik yöntemlerle sürdürdüğünü gözler önüne seriyor. Yüzlerce fotoğraf üzerinde yaptığı analizler, mağdurların büyük bölümünde açlık, ağır darp ve işkence izlerinin bulunduğunu ortaya koyuyor. Çoğu çıplak bırakılmış; kelepçe izleri, morluklar ve derin yaralar bedenlerinde hâlâ görünür durumda. Fotoğraf başlıklarında tutuklu numarası, fotoğrafçının adı, çekim tarihi ve çoğu zaman tutukluyu yakalayan istihbarat biriminin adı bulunuyor. Delillerin büyük kısmının askeri hastanelerde çekildiği değerlendiriliyor.
BİR ÖLÜM BELGESİ 13 YILLIK UMUDU ÇÖKERTİYOR
Şam dosyası Esad Rejiminin devrilmesinin ardında kayıp ailelerini araya insanların görüşlerine de yer veriyor.
Dosyanın anlatımına göre Şam’daki dar bir otel odasında Thaer el-Naccar, kardeşi İmad’ın ölüm belgesini okurken gözyaşlarına boğuldu. 2011’de Esad rejiminin gözaltına aldığı İmad’dan 13 yıl boyunca haber alınamamıştı. Belgede yalnızca “30 dakika süren canlandırmaya rağmen öldü” yazıyordu. El-Naccar için bu satırlar, hem arayışın sonu hem de en korktuğu gerçeğin kanıtıydı.
SEDNAYA’DA UMUT ARANIYOR
El-Naccar kardeşler ayaklanmanın ilk günlerinde barışçıl protestoları desteklemiş, ardından rejimin hedefi hâline gelmişti. Thaer çatışmada yaralanıp evden kaçtıktan iki gün sonra İmad ve Eyad gözaltına alındı. Eyad işkenceden öldü; İmad’ın akıbeti ise yıllarca karanlıkta kaldı. Esad rejimi binlerce insanı aynı sessizliğe gömdü; aileler yıllarca mezarlıklardan morglara, hapishanelerden duvar yazılarına iz aradı.
Rejimin çöküşünden sonra El-Naccar, oğlu ile birlikte Sednaya Hapishanesi’ni defalarca dolaştı. Ressam olan İmad’ın duvarlarda bıraktığı bir çizim bile bir umut olabilirdi; ancak hiçbir iz bulamadılar. Birleşmiş Milletler yetkilileri, hapishanelerin açıldığı o günün “on binlerce aile için geri dönüşsüz bir yıkım anı” olduğunu söylüyor.
