Garip akımının öncülerinden Oktay Rifat’ın şiirlerinde çokça kullandığı ‘Güneş’ kavramını Alphan Akgül ‘Güneş Yalnız Dirileri Isıtır’ adlı kitapta inceledi. Güneşi bilimsel bir nesne olarak ele alan şairin, Türk şiirinde çarpıcı bir devrim gerçekleştirdiğini belirten Akgül bunun ‘mistisizme veya metafiziğe kapılmadan, maddi dünyayı lirik şiire dökebilme becerisinden’ kaynaklandığını söylüyor.
ERKUT TEZERDİ
Türk şiirinde usta kalemlerinden Oktay Rifat... Rifat’ın şiirleri, şairin eserlerinde çok kullandığı ‘Güneş’ kavramı üzerinden Alphan Akgül’ün Yapı Kredi Yayınları’ndan çıkan ‘Güneş Yalnız Dirileri Isıtır’ kitabında anlatılıyor. Hem kişisel hem de akademik nedenlerden dolayı Rifat’ın şiirlerini incelediğini belirten Akgül, lise çağlarından itibaren Rifat’ın bütün şiirlerini okuduğu şairlerin başında geldiğini, şiir yazmaya başladığında da tekniğini geliştirmek için onun beğendiği şiirlerini tek tek bir deftere yazdığı söylüyor.
1988 yılında yaşamını yitiren Oktay Rifat, eşiyle.
Kendisinin, Bilkent Üniversitesi’nde yüksek lisans yaparken, edebiyat tarihçiliğine değil de daha çok metinlerin üslubuna, özellikle de metafor oluşturma biçimlerine yatkın olduğunu fark eden Akgül “Oktay Rifat’ın iç içe geçen metaforları, sadece onun şiiri hakkında değil, genelde şiirin oluşumu hakkında tartışma açmama imkân verebilirdi ki öyle de oldu” diyerek kitabın nasıl ortaya çıktığını anlatıyor. 2014’te Anlamın Sesi: Yahya Kemal Beyatlı’nın Şiir Estetiği adlı doktora tezi kitap olarak yayımlandığında Türkiye Yazarlar Birliği Edebi Tenkit Ödülü’ne değer görülen Akgül’le inceleme türündeki yeni kitabını konuştuk.
Oktay Rifat, Türk şiirinin usta kalemlerinden. Hakkında tezler, araştırma ve inceleme kitapları yazılıyor. Onun neden bu kadar önemli olduğunu bir de sizn anlatır mısınız?
Bence Oktay Rifat iki nedenden dolayı bu ilgiyi hak ediyor. Birincisi şu: Oktay Rifat, Türk şiirinde çarpıcı bir devrim gerçekleştiren üç önemli şairden biri olarak şiir sahnesine çıkıyor. Garip akımından söz ediyorum. Bilindiği üzere Garip akımı, şiirden şairaneliği ve üslupçuluğu atmayı öneren, ses ve biçim düzenlemeleri yerine edayı, yani söyleyişteki ironiyi, ifade tonunu ve aklı öne çıkaran öncü bir şiir hareketiydi.
Alphan Akgül
Oktay Rifat’ın Perçemli Sokak’tan itibaren Garip’in ilkelerinden vazgeçip mecazi, üslupçu bir şiire yöneldiği söylenir. Bu görüş bir açıdan doğrudur ama bakış açımızı değiştirirsek onun genel bir eğilimini hiçbir döneminde terk etmediğini görebiliriz. Oktay Rifat’ın şiir ilkesi hangi tarza yönelirse yönelsin ‘alışkanlığın açısını bir kenara itmektir. Yani şair sıradan, basmakalıp olanı bırakır, okuru, doğayı ve insanı başka bir açıdan görmeye davet eder. İkinci neden ise Oktay Rifat’ın mistisizme veya metafiziğe kapılmadan, maddi dünyayı lirik şiire dökebilme becerisidir. Metafizik kaynakları kullanarak lirik bir üslup yakalamak bizim geleneğimizde hazır bir şekilde var. Oysa Oktay Rifat doğrudan gözleme dayanarak, nesneler arasındaki benzerliklerden yola çıkarak lirik bir şiir ortaya koyabiliyor.
Şairin eserlerinde dil kullanımı nasıl ve anlattığı öğelerle meseleler açısından neler öne çıkıyor?
Şiirin bir dil sanatı olduğunu Oktay Rifat’ın şiirlerine bakarak anlayabilirsiniz. Tabii dil sanatı deyince iki şekilde anlamak lazım. Bunlardan ilki, bir şiirdeki sözcüklerin dokusu, tınısı, yani fonetik özellikleri. Diğeri ise bu sözcüklerle oluşturulan imaj ve söz sanatları. Benim gördüğüm, Oktay Rifat’ta ikinci yönün ağır bastığı. Dizelerle çarpıcı imajlar oluşturup bunları lirik bir üslupla organize ediyor.
Genç ve olgunluk dönem eserlerinde ne gibi değişimler söz konusu?
Oktay Rifat’ın şiirleri çeşitli dönemlere ayrılabilir. En sık yapılan ayırım, onun Perçemli Sokak’tan itibaren anlamca kapalı bir şiire yöneldiği şeklindedir. Ama bu konuya başka türlü de yaklaşılabilir. Çünkü şair Perçemli Sokak’tan sonra da anlatımcı ve anlamı berrak şiirler yazıyor. Şairin son dönem şiirlerini okuyan biri bunu rahatlıkla görür. Bence en sağlıklı yol, değişen üsluplar altında var olan bir süreklilik bulmaktır ki benim tezim bu noktada anlam kazanıyor.
Oktay Rifat şiirlerinde neden sık sık “Güneş” sözcüğünü kullanıyor? Bu kullanımın mitolojiyle ilişkisi nedir?
Güneş en temel arketip. Dünyadaki yaşamı biçimlendiren temel olgulardan biri güneştir. Sadece ısı ve aydınlık değil mesele, göz bebeğimiz de ışık sayesinde çalışıyor, yani bildiğimiz yaşamın oluşması için güneş birincil öneme sahip. Bu da insanın iyilik ve kötülükle ilgili fikirlerini biçimlendirmiş. İyilik, hep ışıkla, aydınlıkla ilişkilendirilmiş. Aydın diyoruz, münevver diyoruz mesela.
Şiirlerinde güneşi mitolojik işlevinden çıkarıp bilimsel olarak da ele alıyor. Onun bunu yapmasındaki amacı dünya-hayat görüşüyle değerlendirebilir misiniz?
Oktay Rifat’ın asıl amacı şiiri deneyimden yola çıkarak oluşturmak. Burada üç farklı durum var. Güneşi deneyimleyip ardından benzetmelerle kültürel bir motife dönüştürmek, güneşi deneyimleyip doğal olgulara benzetmek veya güneşi bilimsel bir nesne olarak ele almak. İlkinde güneş kimi zaman tanrı kimi zaman da bir hükümdar oluyor. Oysa ikincisinde güneş bir şamdana, bir bisiklet tekerine, bir eleğe, hatta bir köpeğe benzetilebiliyor. Burada şunu da vurgulamak isterim. Kültürel motifler devreye girdiğinde, güneş hiyerarşide üstün bir anlam kazanıyor, bir yaratıcı veya bir hükümdar oluyor. Diğerinde ise hiyerarşi kayboluyor, güneş her şeye benzetilebilir bir hâle geliyor. Ama daha da ilginci şairin güneşi bilimsel bir şekilde de ele alıp kütle çekiminden yola çıkarak da şiirler yazması. Bu kez güneş yine merkeze oturuyor ama bu olgusal bir merkez, mitolojik bir merkez değil. Bu açıdan bakıldığında, geleneksel motiflerle de ilgilenen bir maddeci şairle karşı karşıya kaldığımızı söyleyebilirim.
