Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi İlhami Güler "Muhafazakâr Sünnîler, Sekülerler ve Alevîler, dürüstçe 'insan' olmanın ahlaki sorumluluğunun azametini keşfedip bunu üstlenmekle mükelleftir" diyor.
Hiçbir etnik köken ayrımı yapmaksızın yurdum/Anadolu insanının bazı güçlü ahlaki meziyetleri vardır. Örneğin misafirperverlik, yardımseverlik yani yakınını, yetimi, yoksulu korumak ve vatanperverlik bunlardandır. Yaygın olan ahlaksızlığımızın da iki kökeni vardır. Bunlar da “Ajandacılık” yani ezber, taklit, düşüncesizlik ve “Fırsatçılık”. Bu yazıda bu iki kültürel, sosyal-psikolojik kod-genetik üzerinde duracağım.
1- AJANDACILIK
Ezber, taklit ve düşüncesizliğe dayanan Ajandacılığın biri dinsel, diğeri seküler iki versiyonu mevcuttur.
a- Dinsel Ajandacılık
Dinsel ajandacılığın da bir “Sünni”, bir de “Alev”i versiyonu mevcuttur. Sünni ajandacılık, dindarlığı “İlmihal” dindarlığı olarak imanın “Altı Şartı (Amentü)” ve “İslam’ın Beş Şartı (Namaz, Oruç, Hac, Zekât, Kelime-i Şehadet)” veya “32-45 Farz” ve belli “Haram”lara (içki, kumar, zina, domuz eti, faiz…)” indirger. Alevilerde de benzer bir ajanda mevcuttur: “Eline-Beline-Diline hâkim ol”, “Muharrem” merasimleri, “Üçler-Yediler-Kırklar”, ”Ehli Beyt Sevgisi” vs.
İtikat ve ibadet ağırlıklı bu ajandalarla “dindarlık” kâmil olarak addedilince; dinin aslı olan insani ilişkilerde somut ahlak (adalet-merhamet), büyük ölçüde ıskalanmış oluyor. İbadet-i mersume, bir nevi ahlaksızlığın sigortası oluyor. Spinoza’nın dediği gibi: “Kitleler, Tanrı’yı kandırma peşindedir.” yargısı doğrulanmış oluyor. Sokak insanı, -yükte hafif, pahada ağır- bazı seremonilerle sorumluluğunu ifa ettiğini düşünerek, hemcinsine karşı kolayca katil, gasıp, zorba ve zalim olmaya bir nevi “fetva” çıkarmış oluyor. Ergün Poyraz, “İvana Sert’in: “Müslüman değilim, ama namaz kılıyorum” sözüne, “Hiç merak etme, bizim çoğumuz da öyleyiz” yorumunu yapmış. Bu yorum, meramımı bir nebze ifade ediyor.
Oysa insani-ahlaki ilişkiler, gün boyu siyaset, iktisat, hukuk başta olmak üzere, her alanda, her yerde ve hep tekil/biricik olduğu için, hakkaniyete/adalete uygun olması için bir vicdan titizliği, tetikte ve teyakkuzda olmayı (takva), düşünmeyi, kılı kırk yarmayı gerektirir. Benim deyimim ile “Hesabî değil; Hasbî Ve Muhasibî olmayı” gerektirir. Kur’an’ın, müminlere öğretmeye çalıştığı şey budur. Bunu, Kur’an’ın her sayfasında görmek mümkündür. Örnek vermeyi zait görüyorum. İsteyenler bakabilir. Kur’an’da Müşriklerin şiddetle eleştirilmelerinin sebebi de, bu tutumu reddederek, atalarından devraldıkları taklide, ezbere ve düşüncesizliğe dayanan “Ajandacılık” larını sürdürmede ısrar etmeleridir. Sünnilikte, Selefîlikte, Şiîlikte ve Alevîlikte olan, ajandanın değişmesi; fakat “Ajandacılık”ın büyük oranda devam ettirilmesidir. Ajandacılık veya İlmihal dindarlığı, “Kerrat Cetveli”ni ezberlemeye benzetilerek faydalarından bahsedilebilir. Ancak, ben, doğurduğu zararın faydasından kat be kat fazla olduğu kanaatindeyim. Her şeyden önce Kur’an’a ters. Taklit haramdır (17/36). Taklitçinin istikamet üzere olması, körün rehberine bağımlılığı gibi, tahkike değil; tesadüfe, taklide dayanır. Dinde bireysel sorumluluk esastır. Kimse kimsenin günahını yüklenemez (35/18). Kanaat önderlerine uymak, ahirette mazeret olarak kabul edilmeyecektir (33/67). Cehennemlikler, ahirette şöyle diyeceklerdir: Şayet -can kulağı ile (69/12)- “dinleseydik ve akletseydik, burada olmayacaktık” (67/10). Hâsılı, “dindarların” ahlaklı olabilmesi için, ölü itikattan canlı iman edinmeye; ezber, taklitten ve düşüncesizlikten düşünmeye ve vicdanlarını diriltmeye geçmeleri gerekiyor.
b- Seküler Ajandacılık
Seküler Ajandacılık, CHP’nin “Altı Ok”unda sembolize edilebilir. “Çağdaşlık” olarak kodlanan ve Batıyı taklide dayanan bazı tutum ve davranışlar ile –ahlaki bağlamda ne yapıldığına değil- “Medeni” olunduğu varsayılır. Devrimler, çok az sayıdaki seküler halk kesiminde dinamik ahlaki bir telos yaratabilmiştir. Burada da ezber, taklit ve düşüncesizlik kol gezmektedir. Mustafa Kemal’in “Atatürk” olarak yüce-kutsal ve dogmatik bir itikad nesnesine dönüştürülmesi söz konusudur. Onun kişiliği ve yaptıkları düşüncenin, icap ediyorsa eleştirmenin ve ıslahın konusu yapılamaz. Kurtuluş savaşının mümtaz önderi ve devrimlerin banisi, dogmatik bir külte dönüştürülmüştür. Bir “insan” ve “kahraman” olarak Türk tarihindeki hak ettiği yere yerleştirilememiştir. Muhafazakârların, onun hakkındaki yorumları da, tersinden/negatif olarak benzerdir, ezberdir.
Sünniler, “Râşid” halifeleri; Sekülerler, Atatürk’ü, Aleviler, Ali-Hüseyin ve Hacı Bektaş’ı kendilerine “Örnek” adı altında birer ölüm ağı olan “Örümcek ağı” gibi (29/41), -taklitle- önlerinde tutarak, onları aşacak kahramanlar çıkaramıyorlar. Oysa: “Onlar, bir topluluktu; geçip gittiler. Onların kazandıkları, kendilerine; sizin kazandıklarınız, sizedir.” (2/134).
1960-1990 arasında Türkiye’de etkin olan Marxist solda da benzer bir ezber, taklit ve düşüncesizliğin/slogancılığın egemen olduğunu herkes biliyor: Komünist, Sosyalist, Leninist, Stalinist, Goşist, Revizyonist, Maoist… kavramları, birer düşünce içeriğinden ziyade; dogmatik kavramlardı. Diğerlerine nispetle, solda biraz düşünce kırıntılarının mevcut olduğunu itiraf edelim.
2- FIRSATÇILIK
Tarihte büyük çoğunluğu, -“kuş uçmaz, kervan geçmez- köy ve orta boy kasabalarda yaşayan Anadolu insanının, Osmanlı tarafından ekonomik ve eğitim bakımından büyük ölçüde ihmal edildiği, yoksul ve cahil bırakıldığı bilinmektedir. Şair Şükrü Erbaş’ın “Köylüleri Neden Öldürmeliyiz?” adlı şiiri, bu trajediyi resmeder. Bu şiirin başlığı yanlıştır; belki “Neden Eğitmeliyiz?” olmalıydı. Ağrımıza gitse de, yapılan tasvirin, oldukça gerçeklik payı vardır: “Çünkü onlar, ağırkanlı adamlardır; değişen bir dünyaya karşı kerpiç duvarlar gibi katı, çakırdikenler gibi susuz, kayıtsızca direnerek yaşarlar. Aptal, kaba ve kurnazdırlar. İnanarak ve kolayca yalan söylerler. Paraları olsa da, yoksul görünmek gibi bir hünerleri vardır. Her şeyi hafife alır ve herkese söverler. Yağmuru, rüzgârı ve güneşi bir gün olsun, ekinleri akıllarına gelmeden düşünmezler. Birbirlerinin sınırlarını sürerek topraklarını büyütmeye çalışırlar. Onlar, karılarını döverler; seslerinin tonu yumuşak değildir; dışarda ezildikçe, içerde zulüm kesilirler. Gazete okumazlar ve haksızlığa ancak kendileri uğrarsa karşı çıkarlar. Karşılığı olmadan kimseye yardım etmezler. Adım başı pınar olsa da; köylerinde temiz giyinmez ve her zaman bir karış sakalla gezerler…” Şiir, uzun; isteyenler, internetten tamamını okuyabilir. “Eski köye yeni adet getirmeme”, “İcat çıkarmama”, “Erken öten horozun başını kesme” …deyimleri, yurdum insanının bilgeliğinin (“Anadolu İrfanı”!) incileridir.
“Fırsatçılık” a gelince, bu kod/karakter, asker-göçebe Türk tarihini; Fütuhat ve Ganimet gelenekleri ile bütün bir Müslümanlar tarihini kesen bir yapıdır. Yönetim/Devlet denen yapının, Hz. Muhammed’in ölümünden sonra, halk (Şura) ve onun maslahatı yerine; Allah-Peygamber-Halife (Kabile-Kureyş) ve Sultan/Saltanat ile dolayımlanan “kutsal” bir yapı olması; Beytulmalın/Hazinenin, herkesin malı/hakkı olmaklığı yerine; hiç kimsenin (Allahlık) malı olması, yani bir “Kamu Hukuku” nun geliştirilmemiş olması, bu kodun teolojik, politik ve ekonomik kaynağıdır. İslam fıkhında “Hırsızlık”, bireysel mülkiyete karşı işlenmiş bir suç olarak kodlanmış; kamu malı/herkesin malı hesaba katılmamıştır.
“Ganimet Ekonomisi”nin genel mottosu: “Hay’dan (Allahtan-ganimetten) gelen, HU’ya (israf-boş) gider”dir. Kamuya (herkese) ait olan devlet mülkiyetini özel mülkiyet geçirmek; siyasi elitlerin, onu “Vakıf” adı altında veya doğrudan yakınlarına “peşkeş çekmesi”, “Arpalık” olarak bağışlaması, “Ulufe dağıtması”, itiyattandır.
Emek sarf etme, alın teri dökme, çalışma, üretme, ticaret yaparak mal-mülk edinmenin yanı sıra fırsatçılığın Türkiye Cumhuriyeti döneminde “Anadolu İrfanı” ndaki yansımaları şöyledir: “Sallabaşını, al maaşını”, “İş buldun, sıvış; aş buldun, giriş”, “Nerde beleş, orda yerleş”, “Bedava pekmez, baldan tatlıdır”, “Elin tavuğunun, ele “kaz” olarak görünmesi”, “Köşeyi dönmek”, “Köprüyü geçinceye kadar, Ayı’ya: “Dayı” de”, “Gemisini yürüten, kaptandır.”, “Bana değmeyen yılan, bin yıl yaşasın”…
Siyasetin Türkiye’de “ikiyüzlülük, yalan söyleme, kurnazlık, kumpas, kandırma; Bürokrasinin, adam bulma, adam kayırma, torpil yapma anlamlarına kayması, bu karakterin yansımalarıdır. 1960 sonrası yaşanan iç-göç sonucu ortaya çıkan “Gece Kondu” olayı; son dönemlerde Enflasyonu bahane ederek her türlü emtiadaki “fahiş” fiyat artışları, dindar (Hacı, Oruç tutan, alnı secde gören...) veya değil, “Esnaf” kesiminin genel ahlaksızlık (fırsatçılık) örnekleridir.
3- SONUÇ
Muhafazakâr Sünnîler, Sekülerler ve Alevîler, düşünerek, dürüstçe “insan” olmanın ahlaki sorumluluğunun azametini keşfetmek ve bunu üstlenmekle mükelleftirler. Hepimiz için, neye ve nasıl inandıkları, -bir sorun olarak- ikinci sırada gelir. Hz. İsa efendimizin dediği gibi: “Ağaç, meyvesinden belli olur.”
