Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Dr. Öğretim Üyesi Menderes Akdağ, Amerikan siyasal düzenindeki kontrol ve denge mekanizması üzerinden değerlendirmede bulunuyor.
MENDERES AKDAĞ
Türkiye’de 2018’de yeni anayasal düzene geçerken başkanlık sistemi tartışıldı. Daha çok da Amerikan sistemi merak edildi. Amerika ile ilişkiler sıcaklığını korumaktadır. ABD’de Kongre adıyla iki tane meclis vardır: Temsilciler Meclisi’nde her bir eyalet nüfusu oranında temsil edilir. Senato’da eyaletler eşit üyeye sahiptir. Kanunları uygulama hükümetin yetkisindedir. Yürütme organı, başkan ve başkanlık birimi ile başkanın yönetimindeki devlet kurumlarından oluşur. Yargı ise ABD’de güçlü bir organdır.
Kongreden geçecek bir tasarı başkanın imzası olmadan yasa haline gelemez. Başkanın bir tasarıyı imzalamaması vetodur. Kongrenin her iki meclisi de üçte ikilik çoğunlukla tasarıyı tekrar onaylarsa başkanın vetosu kırılmış olur. Bu, kongre ile başkanının birbirlerini kontrol etme biçimidir. Yargı, kongre ve başkanı denetler.
Yüksek yargı, anayasaya aykırıysa bir yasanın yürürlüğünü ortadan kaldırır. Yüksek Mahkeme üzerinde başkanın ve Senato’nun bir kontrol mekanizması vardır. Mahkeme üyelerini başkan atar ve bu atamalar senatonun onayından geçmek zorundadır. Diğer bir sistemi koruyan durum ise ABD ordusunun başkomutanı başkandır. Ancak savaş ilanına Kongre karar verebilir. ABD’de kontrol ve denge bu şekilde kurulmaya çalışılmıştır.
***
Geçen yıllar anayasal değişime ihtiyaç doğurur. Anayasa değişiklik teklifi pek çok engeli aşmak zorundadır. Anayasa değişiklik teklifinin Kongrenin iki meclisinden üçte ikilik çoğunlukla geçmesi gerekir. Sonra teklif eyalet meclislerine gönderilir. Teklif, eyaletlerin en az dörtte üçlük oyunu almalıdır. Böyle bir uygulama zaman alır. Bununla pek çok kişinin onayı gerçekleşir.
Anayasa yazıcıları, bu kadar çok sürecin anayasanın aptalca, aceleyle, düşüncesizce değiştirilmesini engelleyeceğini düşünmüştür. Anayasa maddeleri kolayca değiştirilemese de yorumlamada ciddi farklar göze çarpar. Yüksek Mahkeme 1896’da siyahî çocuklar ile beyaz çocukların farklı okullarda okumasını anayasanın eşitlik ilkesine aykırı değildir der. 1954’te ise Yüksek Mahkeme farklı okul uygulamasıyla ilgili bu sefer tam tersine karar verir.
ABD dendiğinde Cumhuriyetçiler ve Demokratlar akla gelir. ABD’de bunların dışında üçüncü partiler adı verilen partiler de vardır. Partiler, tüm kurumlar için yarışacak adayların ortaya çıkmasını sağlar. Adaylar hakkında bilgilendirme yapma siyasi partilerin görevidir. Partiler önemli konuların gündeme gelmesi veya gündemde kalması gibi bir görev üslenir. Bu durum, siyasi partilerin vatandaşların nezdinde daha güçlenmesine katkı sağlar.
ABD’de başkan şöyle seçilir: Her eyalette başkan adayları ortaya çıkar. Partiler her eyalette bu başkan adaylarını iç seçimlerle bire indirir. Eyaletlerden seçilen adaylar arasından büyük parti kongresinde başkan adayı belirlenir. Her bir parti adayını belirledikten sonra seçim kampanyası başlar.
Adaylar seyahat eder ve konuşmalar yapar. Partiler gazetelerde duyurular yayımlar. Televizyon ve internette pek çok reklam çıkar. Kasımda seçim yapılır. Bir eyaletin herhangi birinde hangi aday oyların çoğunluğunu alırsa eyaletin tamamını kazanmış sayılır. Eyaletlerin çoğunluğunda bu şekilde seçimi almış aday başkan olur. Amerikalıların genelde takip ettikleri bir gelenek vardır. Birbirlerine karşı mücadele etmiş bu iki kişi birbirinin elini sıkar. Kaybeden kazananı tebrik eder. Kaybeden parti, demokratik kültüre ve yeni hükümete bağlı kalacağına söz verir.
***
Thomas Jefferson başkan olduğunda o, takipçi ve destekçilerini açıkta bulunan işlere atadı. Fakat Andrew Jackson başkan olduğunda ise o, kendi takipçilerini bir yere yerleştirmek için pek çok kişiyi işinden etti. Jackson’ın bu yaptıkları “yağma düzeni” olarak adlandırıldı. Politik bir yer edinme ümidi, kampanya döneminde pek çok kişinin oldukça yüksek tempoda çalışma nedenlerinden birisidir.
Kazanan aday, kendisinin seçimi kazanması için canla başla çalışmış kişiyi elbette destekler. Günümüzde, ABD’de iş konusu Sivil Hizmetler adında bir büronun kontrolüne bırakılmıştır. Bu sistemde, iş sahibi olmak isteyenler, özel bir testten geçer. Testi geçen kişilerin adları listelere kaydedilir. Sonra listeden isim çekilir. Çekilen isim işe başlamış olur.
Kongre üyelikleri için partiler, her bir eyalette aday adayları arasından seçim yapar. Adaylar birbirine karşı rekabete girişir. Onlar el ilanı bastırır, halk arasında konuşur, görkemli yürüyüşlere katılır, internet ve televizyonlarda görülür. Pek çok eyalet genel seçimden önce ön seçim yapar. Her bir partiden kazanan adaylar genel seçimlerde mücadele eder. Kongre üyeleri başkan gibi değildir, onlar direk halk tarafından seçilir. Seçmenler Kurulu yoktur. Kongre üyeleri sadece kendi eyaletindeki yaşayan insanlar tarafından seçilir.
***
ABD’nin kurucuları sık sık seçimlerin yapılmasını istemiştir. Böylece insanlar, devlet yönetiminde uzun kalmazlar yerlerine yenileri gelir. Elbette devlet kurucuları, seçimlerden sonra yöneticilerin ani bir biçimde değişmesini arzu etmemiştir. Onlar temsilci seçimleri iki yılda bir; başkanlık seçimleri dört yılda bir olacak şekilde seçimleri düzenler. Senatörler altı yıl için seçilir. Senatonun üçte biri iki yılda bir yapılan seçimlerle yenilenir. Böylece devlet yönetiminde her zaman tecrübeli kişiler bulunur. Yüksek Mahkemenin bütün üyeleri atanır. Başkan ve yardımcısı beraber seçilir.
Başkan ölürse yardımcısı derhal başkanlık görevini üslenir. Kennedy 1963’te öldürüldüğünde onun yardımcısı Johnson derhal başkan olur. Yaşanan trajedi ne olursa olsun ülke yönetimi devam etmek zorundadır.
Ulusal hükümette bir başkan ve bir başkan yardımcısı olduğu gibi her eyalet bir vali ve bir vali vekiline sahiptir. Tıpkı federal hükümette kongre nasıl iki yasama biriminden oluşmaktaysa eyalet meclisleri de iki birimden oluşmaktadır. Eyaletler Amerikan Yüksek mahkemesinin bir küçük örneği olan yüksek mahkemelere sahiptir.
Başkanın silahlı kuvvetlerin başkomutanı olduğu gibi valiler de eyalet polislerini ve eyalet milis güçlerini kontrol eder. Kişiler, hem eyaletinin hem de Amerika Birleşik Devletleri’nin vatandaşı sayılır. ABD anayasası Federal hükümete bir eyaleti reddetme, bir eyaleti diğerine bağlama gibi bir yetki vermemiştir. Federal hükümet gerekli ve yerinde yasalar yapmaya ve bunları uygulamaya yetkisine sahiptir. Eyaletlerinse hangi yetki ve güce sahip olduğunu bilmek gerçekten zordur.
Yıllarca eyalet hakları konusunda tartışmalar sürmüştür. Eyalet haklarına savunan kişiler eyaletlerin şimdikinden daha fazla güce ve karar verme yetkisine sahip olması gerektiğini savunur. Amerikan İç Savaşı’nın çıkma nedenlerinden biri kimi eyaletlerin birlikten ayrılma hakları olduğunu düşünmeleridir. Savaşta yenilgi şunu ortaya çıkarmıştır ki eyaletlerin birlikten ayrılma hakları yoktur. Ulusal hükümet eyaletlerin uyacağı bir ulusal kanun veya genelge çıkarabilir.
1954’te Arkansas eyaleti Amerikan Yüksek Mahkemesi’nin siyahîlerle beyazların ayrı ayrı okullarda eğitim görmesini ve ırkçılık uygulamalarını sona erdiren kararına uymayı reddedince Başkan Eisenhower Yüksek Mahkeme’nin kararlarının uygulanması ve siyahî öğrencileri korumak için oraya federal askeri güçleri sevk eder.
Bir eyalet üstesinden gelemeyecek bir iş yapmak zorunda kalırsa ulusal hükümetten yardım isteyebilir. Bir doğal felaket olduğunda bir eyalet yıkılanları yeniden yapma ve zararları tazmin için gerekli paraya sahip olmayabilir. Bir eyalet sel baskınlarını önlemek için baraj yapmak istediğinde veya erozyon kontrolü için federal hükümetten yardım alabilir.
Çok para gerektiren eyalet otoyollarını ulusal hükümet yapar. Şehirlerdeki polis gücü yerel hükümet adına çalışır. Okullar yerel hükümetler tarafından idare edilir. Pek çok cadde, sokak, kaldırım yatırım maliyetleri yerel mükellefin vergilerinden karşılanır. ABD hakkında daha fazla bilgiye gerek vardır.
