PROF. DR. NİYAZİ BEKİ- KARAR
Dışa yansıyan ahlakın temel dayanağı insanın içindedir; fıtratına derç edilmiştir. Bunlar ‘kuvve-i şeheviye, kuvve-i gazabiye, kuvve-i akliye’ denilen üç kuvvettir. Kuvve-i şeheviye; yemek, içmek, konuşmak, uyumak, evlenmek gibi konulara insanın iştihasını ifade eder. Bu iştiha sayesindedir ki insan, gıdalarla biyolojik bünyesini, evlenmekle sosyolojik bünyesini (neslini) ayakta tutup idame ettiriyor. Kuvve-i gazabiye ise kişinin canını, cananını, dinini, malını- mülkünü, ülkesini korumaya yönelik olarak insana verilen ve öfke denilen bir savunma mekanizmasıdır. Kuvve-i akliye; hakkı batıldan, doğruyu yanlıştan, yararı zarardan, iyiyi kötüden ayırmaya yönelik olarak insana verilmiş bir insani erdemdir.
Ancak bu her üç unsurun ‘ifrat, tefrit ve itidal=aşırı/normalin üstü, düşük/normalin altı ve orta yol’ olmak üzere üç boyutu vardır. İyi ahlakla kötü ahlakın tezahürleri bu üç boyutun birer yansımasıdır.
Bu üç kuvveti üç musluklu birer pınar olarak da tasvir edebiliriz. Mesela:
a. Kuvve-i şeheviye pınarının ifrat musluğundan fücur (helal-haram demeden arzu ettiği her kötülük) kiri akar.
Tefrit musluğundan humûd (helal şeylere karşı da iştihasızlık) kiri akar. İtidal (harama hayır; helale evet diyen iffet) musluğundan şirin şerbet akar.
b. Kuvve-i gazabiye pınarının ifrat musluğundan tehevvür (her türlü zulüm ve haksızlığa temayül etme) kiri akar.
Tefrit musluğundan cebanet (korkaklık ve buna bağlı olarak acizlik) kiri akar. İtidal musluğundan ise şecaat (haklı yerde kullanılan cesaret) şerbeti akar.
c. Kuvve-i akliye pınarının ifrat musluğundan Cerbeze (hakkı batıl, batılı hak olarak gösterme yeteneği) kiri akar.
Tefrit musluğundan gabavet (iyiyi kötüden ayırmayan geri zekâlılık) kiri akar.
İtidal musluğundan ise hikmet (hakkı hak, batılı batıl olarak görme yeteneği) şerbeti akar.
Bu üç kuvvetin mutedil/orta yoluna ‘sırat-ı müstakim’ (dosdoğru yol) adı verilir. Bu yolda hikmet, iffet ve şecaat hâkimdir. Bu yolun yolcusu olan kimselerde daima güzellik, iyilik, dürüstlük, şefkat, merhamet ve empati gibi güzel hasletler bulunur. Bu sebepledir ki, beş vakit namazda okunan Fatiha suresinde bir tek duaya yer verilmiştir. O da “(Rabbimiz!) Bizi sırat-ı müstakime hidayet eyle/dosdoğru yola eriştir” şeklindeki duadır. Zira bu dua bütün duaların özü, ahlak yolunun tuzudur. Demek ki davranışlarımızı dışarıya sızdırmadan iç dinamiklerimizi tahlil edip tashih etmek gerekir. (Ahlakın temel unsurlarını ele alacağımız yazılarımız devam edecek.)
