Teorik bilgilerimi tecrübelerimle birleştirip, para yaratma konusunu bugünkü yazıda basit ve anlaşılır bir şekilde anlatmayı deneyeceğim.
Kamunun en son aldığı ekonomik tedbirlerin iki boyutu var veya olmalı. Birincisi şirketlerin krediye ulaşmasını sağlamak, ikincisi şirketlerin ürettiği mal ve hizmetleri satın alacak olan çalışanların gelirlerini garanti etmeye çalışmak.
Her iki tedbir de bol para gerektiriyor. Bakalım bankalarda, kredi olarak verilebilecek ne kadar para var?
Öncelikle BDDK’nın verilerinden bankaların bir fotoğrafını çekelim. Banka kasalarında, yaklaşık olarak 15 milyar TL ve TCMB’deki EFT havuzlarında da 25 milyar TL olmak üzere toplam 40 milyar TL paraları var. Bu 40 milyar TL o kadar azdır ki, bu paradan kredi verilemez ve daha fazla azaltılamaz.
Yani bankalarda atıl duran ve kredi vermeye müsait bir para yok. BDDK’nın toplulaştırdığı bilanço verileri açık ve net. Herkese de açık. İsteyen bir daha baksın. Gerçekten atıl duran bir para yok.
Bu durum karşısında akıllara gelen soru: Yukarıda zikredilen cesur ve cömert ekonomik tedbirler paketinin öngördüğü paralar nereden gelecek?
Bankalar 500 milyar TL özkaynak (+) 1.300 milyar TL mevduat/katılım fonu (+) 250 milyar TL tahvil, sukuk vs. (+) TCMB’den alınan borç 200 milyar TL = Toplam 2.250 milyar TL parayı bir araya getirebilmişler.
Toparladıkları bu 2.250 milyar TL paranın 1.760 milyar TL’sini kredi olarak vermişler, 450 milyar TL’yle de hazinenin çıkardığı bono, tahvil ve sukuk almışlar. Geriye 40 milyar TL nakitleri kalmış. Yukarıda anlattım.
PARA YARATMAK
Analize sonuçtan başlayalım.
Soru: Parayı kim yaratır? Cevap: Genellikle Mevduat ve Katılım Bankaları.
Soru: Nasıl? Cevap: Kaydi para yaratmak yoluyla.
Soru: Kaydi para nasıl yaratılır? Cevap: Uzun hikâye, anlatalım.
1.Varsayım: Tıpkı yukarıda anlattığım gibi, Bankalarda kredi verecek hiç para olmasın. Bu sabah “bir müşteri” evdeki kasada tuttuğu, 10 milyar TL’lik parayı bankaya getirip mevduat/katılım fonu olarak yatırır.
2. Varsayım: Analiz boyunca zorunlu karşılık sıfır varsayılmıştır. (Z/K yerine ROM veya altın kullanıldığı varsayılmıştır.)
3. Varsayım: Banka bu 10 milyar TL’yi sadece bitmiş konut ve çalışır vaziyette makine alımı yapanlara kredi olarak verecektir.
4. Varsayım: Konut ve makine satıcılarının hiç kredi borcu yoktur. Yani satış gelirleriyle kredi borcu ödenmeyecek. Bu parayla i)mevduat/katılma hesabı açabilirler, ii)
DİBS (Devlet iç borçlanma senetleri) alabilirler, iii) Şirketlerden, borsada veya değil, hisse alabilirler iv)kendi işletmelerine sermaye olarak koyabilirler v) Döviz veyaaltın alabilirler vi)kendilerine ev, araba alabilir veya istedikleri gibi harcayabilirler.
Ardışık İşlemler
1.İşlem: 10 milyar TL konut kredisi olarak kullanılır ve 10 milyar TL konut satıcılarının banka hesabına havale edilir. (Bu işlemin sonunda bankalardaki mevduat hacmi 10 milyar TL artar.)
Yani bankalarda kredi olarak verilebilecek 10 milyar TL yeni bir fon oluşur.
2. İşlem: Bankalar bu yeni oluşan 10 milyar TL fonu da makina satın alacak kişilere kredi olarak verir ve para makina satıcılarının banka hesabına havale edilir. (Mevduat yine 10 milyar TL artar.)
3. İşlem: Biraz değişiklik yapalım, Bankalar bu defa bu 10 milyarın yarısını, yani 5 milyar TL’yi konut kredisi olarak diğer 5 milyar TL’yi de makina kredisi olarak verir ve parayı mal satıcılarının banka hesabına havale eder. (Mevduat 10 milyar TL artar.)
Görüldüğü gibi, Bankalar ellerinde biriken bu mevduat/katılım fonlarını, tekrar ve tekrar aynı mekanizmayla artırabilirler. Bu “ilk müşteri” olmazsa da olur. TCMB’nin bankalara verdiği borçlar ile TCMB’nin ihracatçılara kullandırdığı döviz kredileri de aynı sonucu verir.
Benzer işlemler kredi alma/verme iştahı devam ettikçe sürer.
Görüldüğü gibi para yaratmak için darphanenin para basmasına ihtiyaç yok. Her örnek işlemde daha önce hiç olmayan 10’ar milyar TL mevduat/katılım fonu ve kredi yaratılmış oldu.
Gelecek yazıda, alınan kredilerin harcanmasının etkilerini, para yaratmak bakımından, analiz etmeye çalışacağım.
