Asya kıtasında İran, Pakistan, Türkmenistan, Tacikistan'a komşu olan Afganistan, göç yolları üzerinde olması dolayısıyla yıllarda işgal ve saldırılara maruz kaldı. Son yıllarda ülkedeki istikrarsızlık, işsizlik, terör saldırıları nedeniyle çok sayıda Afgan, Türkiye'ye iltica etti. İşte, Afganistan'ın tarihi...
Jeopolitik konumu dolayısıyla 'Asya'nın Kalbi' olarak nitelendirilen Afganistan, 1940-1990 yılları arasında ABD ile Sovyetler Birliği arasındaki Soğuk Savaş döneminde büyük devletlerin nüfuzu altında kaldı. 1979 yılında Sovyetler Birliği'nin Afganistan'ı işgal etmesi sonrası ABD'nin desteği ülkede İslami hareketler ortaya çıktı. 1990'lı yıllardan itibaren ülkedeki siyasi istikrarsızlık, 'Taliban' lideri Usame Bin Ladin'in 11 Eylül 2001 terör saldırılarını gerçekleştirmesi dolayısıyla uygulanan ambargo ve ABD işgali gibi birçok neden, Afgan halkını çevre ülkelere iltica etmeye zorladı. Türkiye'ye de gelen Afgan mülteciler, gittikleri ülkelerde zor günler yaşadı.
Afganistan'ın başkenti Kabil'den bir fotoğraf karesi
AFGANLAR ARAP MI?
Afganistan'ındaki en büyük grubu toplumun yüzde 42'sini oluşturan Peştunlar oluşturuyor. Peştunlar, 'İranlı ulus' olarak biliniyor. Peştunlar, Afganistan'da şeriat rejimini kuran Taliban'ın ana öğesini teşkil ediyor.
Afganistan'da Tacikler toplumun yüzde 27'sini, Özbekler yüzde 9'unu, Hazaralar yüzde 9'unu, Aymaklar yüzde 4'ünü, Türkmenler yüzde 3'ünü, Beluçlar ise yüzde 2'sini oluşturuyor.
Bu verilerin 2010 yılına dayandığını belirtelim.
AFGAN IRKI NEREDEN GELİR?
Afganistan'da pek çok farklı etnik unsur bulunuyor. Afganistan'daki etnik hatlar, kültürel ve dini ayrımlar nedeniyle zaman zaman hassas durumların yaşanmasına neden olabiliyor. Ülkenin siyasi atmosferinde de bu fay hatlarına sıklıkla rastlamak mümkün.
Afganlar Arap olarak bilinse de Afganistan'ın çoğunluğunu İran kökenli Peştunlar oluşturuyor. Ülkede yaşayan etnik unsurlar şöyle: Peştunlar, Beluçlar, Hazaralar, Tacikler, Özbekler, Aymaklar, Araplar, Paşailer, Nuristaniler, Pamirler, Türkmenler, Kırgızlar.
Türkiye'ye iltica eden bir Afgan aile
AFGANLAR NEDEN TÜRKİYE'YE GELİYOR?
Ülkede başta Taliban'ın baskısından bunalan ve ülkedeki ABD ile Rusya arasındaki çekişmeden dolayı yaşanan terör saldırıları dolayısıyla huzursuz bir yaşantı süren Afganlar; siyasi istikrarsız, ekonominin kötü gidişatı, işsizlik gibi nedenler çevre ülkelere iltica etmeyi tercih ediyor. Göç ettikleri ülkelerin başında gelen Türkiye'de 5 milyondan fazla Afgan mülteci olduğu tahmin ediliyor.
Afganlar'ın Türkiye'ye gelmesindeki en büyük nedenlerin başında, olumsuz ekonomi şartlar ve işsizlik geliyor. Dünyanın 173. ekonomisi Afganistan'ın gayri safi yurt içi hasılası 2015 tahminlerine göre 19,2 milyar dolar. Ülkede kişi başına gelir 590,27 dolar civarında, ihracat 865 milyon, ithalat 7,63 milyar dolar seviyesinde. Afganistan'da enflasyon 2016 yılında yüzde 5,9, işsizlik oranı yüzde 40 çıktı.
AFGANİSTAN NASIL BİR ÜLKE?
Afganistan, başkanlık sistemi ile yönetilen üniter bir İslam cumhuriyetidir. Ülkede terörizm, yoksulluk, çocuk malnütrisyonu ve yolsuzluk üst seviyededir.
Afganistan Birleşmiş Milletler, İslam İşbirliği Teşkilatı, Güney Asya Bölgesel İşbirliği Teşkilatı, G77, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ve Bağlantısızlar Hareketi üyesidir.
Afganistan satın alma gücü paritesine göre 72,9 milyar dolarlık gayri safi yurt içi hasılası (GSYİH) ile dünyanın 96. büyük ekonomisidir; ancak ülke kişi başına düşen GSYİH (SAGP) sıralamasında 2018 verilerine göre 186 ülke arasından 169. sıradadır.
Afganistan'ın başkenti Kabil
AFGANİSTAN HAKKINDA BİLGİLER
Uzun seneler Britanya ve Rus imparatorlukları arasında tampon bölge görevi yapan Afganistan, 1919'da Britanya ile girdiği savaş sonrası bağımsızlığını kazandı.
İstikrarsızlık nedeniyle nüfusu gün geçtikçe azalan Afganistan, henüz el değmemiş zengin yer altı kaynaklarına sahip.
Birçok alanda hala dışarıya bağımlı olan Afganistan topraklarında çok zengin kömür ve demir yataklarının yanı sıra bakır, kurşun, berilyum ve çinko bulunuyor. Ülkedeki zengin hidro enerji potansiyeli ise yoksulluk nedeniyle kullanılamıyor.
Afganistan'ın nüfusu: 33,32 milyon (2016 tahmini)
Afganistan'ın etnik yapısı: Nüfusun yüzde 42'si Peştun, yüzde 27'si Tacik, yüzde 9'u Türk (Türkmen ve Özbek), yüzde 1'i diğer
Afganistan'ın yüzölçümü: 652,864 kilometrekare
Afganistan'ın dili: Peştuca, Farsça, Türkmence-Özbekçe
Afganistan'ın dini: Yüzde 99,7 Müslüman, yüzde 0,3 diğer
Afganistan'ın para birimi: Afgani
Afgan çocuklar
AFGANİSTAN TARİHİ
Afganistan'da insan yaşamı en az 50 bin yıl önce başladı. Bölgede yerleşik düzene 9 bin yıl önce geçildi ve sırasıyla İndus Vadisi, Oxus ve Helmend (MÖ 3000) uygarlıkları evrildi. Hint-Aryanların Baktriya-Margiyana bölgesinden Gandhara bölgesine göçünü, Zerdüştçülüğün kutsal kitabı Avesta'da tasvir edilen kültürle ilişkilendirilen Demir Çağı Yaz Kültürü'nün (MÖ 1500-1100) yükselişi takip etti. O dönemde 'Ariana' adıyla anılan bölge, MÖ 6. yüzyılda doğuda İndus Nehri'ne kadar olan alanı fetheden Pers Ahameniş İmparatorluğu'nun hakimiyetine girdi.
Daha sonra bölgenin çeşitli kısımları Harezmşah, Halaci, Timurlu, Ludi, Surî, Babür ve Safevi imparatorlukları tarafından yönetildi. Modern anlamıyla Afganistan devletinin siyasi tarihi 1709'da Hotaki hanedanının kurucusu Mirüveys'in bağımsızlık ilan etmesi ile başladı. 1747'de, Ahmed Şah Dürrani, Kandehar başkentli Dürrani İmparatorluğu'nu kurdu. 1776'da başkent Kabil'e taşındı, Peşaver ise (1823'te Sihlere kaybedildi) kış başkenti oldu. 19. yüzyıl sonlarında Afganistan, Britanya Hindistanı ve Rus İmparatorluğu arasındaki 'Büyük Oyun' sırasında tampon devlet görevi gördü.
1919'da ülke yabancı hakimiyetinden kurtuldu ve nihayetinde Emanullah Han hükümdarlığında bir monarşiye dönüştü. Monarşi neredeyse 50 yıl sonra Muhammed Zahir Şah'ın tahttan indirilip cumhuriyetin ilan edilmesine kadar devam etti. 1978'de ikinci bir darbenin ardından Afganistan sosyalist bir devlet oldu, bu olay 1980'li yıllarda mücahit isyancılara karşı Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesine yol açtı.
1996 yılına gelindiğinde ülkenin büyük kısmı ülkeyi gelecek 5 yılı aşkın süre boyunca totaliter bir rejimle yönetecek olan İslami köktendinci Taliban tarafından ele geçirilmiş durumdaydı, 2001'de ABD işgali sonucu Taliban yönetimi sonlansa da ülkenin önemli bir bölümünü kontrol etmektedirler. Hükûmet ve Taliban arasında devam eden savaş, Afganistan'ın kadın hakları konusundaki görüş ayrılıkları ve her iki taraf tarafından gerçekleştirilen sivil ölümleri gibi çok sayıda hak ihlalini içeren zayıf insan hakları karnesinin düzelmesini güçleştirmektedir.
Afganistan'ın başkenti Kabil'den bir fotoğraf karesi
AFGANİSTAN NEREDE?
38 milyon nüfusa sahip Afganistan, Asya kıtasının güneyinde yer alıyor. Afganistan'ın komşuları arasında İran, Pakistan, Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan ve Çin yer alıyor. Afganistan'ın başkenti Kabil'dir.
Yüz ölçümü yaklaşık Fransa kadar olan Afganistan'ı Hindukuş ve Pamir sıradağı zincirleri kuzey ve güney olmak üzere iki bölüme ayırır. Afganistan genellikle engebeli bir araziye sahiptir. Ülkenin doğusundan içlerine uzanan ve Himalaya Dağları'nın bir uzantısı olan Hindukuş Dağları, güneyindeki Çağay Dağları ve kuzeydeki Pamir Dağları ülkenin başlıca yükseltileridir. Ülkenin en yüksek noktası Hindukuş Dağları'ndaki 7492 m. ile Nowşak tepesidir.
Ülkenin güneybatısı ve batısı dağlık değildir. Ancak fazla akarsu kaynağı olmaması nedeniyle tarım yapılamaz. Ülkede başlıca Amu Derya, Helmend, Farahrud, Murgap ve Herirud nehirleri vardır.
AFGANİSTAN'IN DÜNYA HARİTASINDAKİ KONUMU
AFGANİSTAN'IN SİYASİ DURUMU
Stratejik konumu ve ticaretin kesişme noktalarından biri olması nedeniyle Afganistan, uzun yıllar İranlılar, Araplar, Moğollar, İngilizler ve Sovyetlerin istilasına uğradı.
Afganistan'ın tarihini değiştiren olaylardan biri Sovyet işgali oldu. 1979-1989 arasında Sovyet istilasına uğrayan Afganistan, bu işgal sonucu yüzbinlerce kayıp verdi.
Dünya tarihinin önemli dönüm noktalarından 11 Eylül 2001 saldırıları, Afganistan için yeni bir dönemi başlattı. ABD, saldırıdan Afganistan'da üslenmiş el Kaide örgütünü ve lideri Usame Bin Ladin'i sorumlu tutarak, ülkeyi yöneten Taliban'dan el Kaide üslerini kapatmasını ve bin Ladin’i ABD'ye teslim etmesini istedi.
Taliban'ın bu talebi reddetmesi üzerine 7 Ekim 2001'de ABD ve İngiliz uçaklarının Taliban ve el Kaide hedeflerine hava saldırısı düzenlemesiyle Afganistan'da yeni bir savaş başladı. 13 yıl süren savaş büyük tartışmalara ve insan hakları ihlallerine sahne oldu.
Devlet başkanlığı sistemiyle yönetilen Afganistan'da 250 sandalyeli Halk Meclisi (Vulusi Cirge) ve 102 sandalyeli Senato Meclisi (Mişranu Cirge) olmak üzere iki yasama kanadı bulunuyor. Afganistan, 34 vilayetten oluşuyor. Vilayetler merkezi hükümete bağlı çalışıyor.
Afganistan'da 5 Nisan 2014'te yapılan son devlet başkanlığı seçimde oyların yarısından fazlasını alan Eşref Gani, yolsuzlukla mücadele ve ekonomiyi büyütme vaadiyle iktidara geldi.
Afganistan'ın Pakistan ile de yıllardır çözülemeyen Durand sınırı sorunları bulunuyor. Özellikle Taliban’a bağlı güçlerin, ülkedeki yabancı askerler ve güvenlik güçlerini hedef alan saldırılarında her yıl binlerce kişi hayatını kaybediyor.
Afgan çocuklar
AFGANİSTAN'DA EĞİTİM
Afganistan eğitim sistemi 6+3+3 şeklinde bir kademelendirme üzerinde şekillenmiştir. Buna ilişkin olarak okul öncesi eğitim ile başlayan süreç (0-3 yaş ve 4-6 yaş iki aşamalıdır), 6 yıllık bir genel öğretim sistemi ile devam etmektedir. Bu aynı zamanda genel okur yazarlık kursları ile de desteklenmektedir. 6. sınıf sonrasında ise ikili bir ayrım ile din eğitimi ağırlıklı ortaokullar ve genel eğitim müfredatını benimsemiş ortaokullarda eğitim verilmektedir.
Son aşama olan liseler ise 3 farklı bölümden oluşmaktadır. Bu noktada bir anlamda branş eğitimi almakta olan öğrenciler, öğretmenlik, teknik meslek liseleri ve sosyal bilimler-fen bilimleri ağırlıklı liselerde öğrenim görebilmektedirler. Bundan sonra ise branşlarına ilişkin yükseköğrenim kurumlarına devam etmektedirler.
Afganistan'da eğitim alanında kadın ve erkek arasında herhangi bir ayrım yapılmamıştır. Her Afgan vatandaşı eğitim hakkından yararlanmada eşit haklara sahiptir. Her 7 yaşına gelen her çocuk devlet okullarından parasız yararlanma hakkına sahiptir. Ancak Afganistan'ın uzun yıllar süren işgallere maruz kalması ve ülkenin içinde bulunduğu siyasi, ekonomik açmazlar eğitim sistemini de olumsuz etkilemiştir.
AFGAN YEMEKLERİ NELER?
Afgan mutfağının en temel unsurları arasında tarım ürünlerinden elde edilmiş buğday, mısır, arpa gibi tarım ürünleri ön plana çıkmaktadır. Tarım ve hayvancılığın yaygın olmasıyla da beraber yerel mutfak içerisinde hayvansal ürünler sıklıkla tercih edilmektedir. Hayvansal ürünlerin sıklıkla tercih edildiği Afgan mutfağında sıklıkla süt ve süt ürünleri tercih edilmektedir. 'Kabil Pilavı' Afgan mutfağının vazgeçilmez ulusal yemeğidir.
Meşhur Afgan yemeği Kabil pilavı
