Son bir yılda, 1.500 milyar TL olan kredi bakiyesi 650 milyar TL arttı. Bu, aynı zamanda, bankaların 650 milyar TL para bastığı yani para arzını artırdığı anlamına da geliyor.
Yılsonuna kadar bu rakamın bir trilyon TL’ye yaklaşma ihtimali var. Son yirmi yılda eşi benzeri görülmemiş bu gelişmenin bazı sonuçlarını haftaya irdeleyeceğiz.
Bankaların toplam kredi hacmini artırma mekanizmasıyla para arzını artırması (para basması veya yaratması) işlemleri ne anlama geliyor ve sonuçları ne olabilir?
Bankaların Krediler Yoluyla Para Yaratma (para basma veya para arzını artırma) Süreci
1.Varsayalım ki XYZ firması bankadan yüz milyon TL kredi aldı.
Herhangi bir anda bu kredinin kaynağı a) Gerçek ve tüzel kişilerin tasarrufları, b) Bankanın sermayesi, yani hissedarların tasarrufları, c) Alınmış borçlar, yani harcamayıp tasarruf etmiş kişilerin tasarrufları d) Ya da TCMB’den alınmış borç niteliğinde paralardır. (TCMB’nin para arzını artırması (para basması veya yaratması) konusunu sonraki yazılarda işleyeceğim.)
Yani bankaların kredi olarak verdikleri paralar (TCMB parası hariç) mutlaka başkalarının tasarrufudur.
Başkasının doğrudan veya dolaylı tasarrufları banka hesaplarına yatmadan, bankalar, üçüncü kişilere kredi veremez.
2) Soru: XYZ firmasına kredi verilirken, firmanın hesabına yatırılacak olan para, firmanın tasarrufu olacağı için, banka, para arzını (para basma veya yaratma) artırmış olmaz mı? Cevap: İhtimaller, 2a) XYZ aldığı krediyi, başka bir bankadaki kredi borcunu ödemekte kullanırsa para arzı artmaz. 2b) XYZ iş yaptırdığı yan sanayi firmalarına bu parayı havale etse ve bu firmalar da, bu paralarla daha önce aldıkları banka kredilerini geri ödese; hatta bu firmaların yaptığı harcamaların tamamı daha önce alınmış kredilerin geri ödenmesinde kullanılsa yine para arzı artmış olmaz.
Ya da bu kredi işlemiyle alakası olmayan başka bir kredi borçlusu yüz on milyon TL kredi borcunu geri öderse para arzı artmayacağı gibi, on milyon TL azalır.
Görüldüğü gibi bankaların para arzını (para basma veya yaratma) artırmasının pek çok istisnası var.
3)Soru: Diyelim ki XYZ firmasının ve onun yan sanayi firmalarının da bankalara kredi borcu yoktur, buna rağmen XYZ kredi alırsa; bu durumda, banka, para arzını artırmış olmaz mı?
Cevap: Olur, fakat olmasının bir gerekçesi olmalı.
Unutulmamalı ki hiçbir kredi maliyetsiz değildir. Diyelim ki faiz oranları %10’dur ve XYZ yüz milyon TL kredi alıp hesabına yatırdı ve bir yıl boyunca bu paraya hiç dokunmadı (nedense bütün akademisyen arkadaşlar böyle varsayıyor) bu durumda banka para arzını artırmış olur.
XYZ’de hiçbir şey elde etmeden on milyon TL faizi öder ve zarar eder. Gerçek hayatta böyle işlemler yoktur. Böyle işlem yapan firma yöneticileri işlerini kaybederler.
4) Soru: Bankalar para arzını hiç mi artıramaz?
Cevap: Örneğimize dönüp adım adım ilerleyerek cevap bulmaya çalışalım.
4a) Yüz milyon TL kredi alan XYZ bu parayı “mal aldığı yan sanayi firmalarına” transfer eder. Böylece her harcamanın başkasının gelirine dönüştüğü çevrim başlar.
4b) Yan sanayi firmaları yapmış oldukları bu satıştan elde ettikleri gelirden kârlarını ayırır, mesela %10; bakiye 90 milyon TL’yi de tedarikçilerine ve çalışanlarına öderler.
4c) Bu “süreçlerin sonunda” kişilerin sattıkları ürün ve hizmetlerin satışından elde ettikleri gelir veya işçilik ücretinden tasarruf ettikleri tutarlar kadar “para arzı artar.”
4d) Bankanın verdiği kredi tutarının tamamı (örneğimizde yüz milyon TL) kişilerin tasarrufu haline dönüşünceye kadar harcanır. Sonuçta bankada biriken para, yani bankanın artırdığı para arzı, yani bankanın yarattığı para; bu çevrimde, kişilerin değişik süreçlerle oluşturdukları tasarruflarıdır.
Akademisyen arkadaşlar, verilen kredi, XYZ firmasının hesabına yattığı anın fotoğrafını çekip “bak banka nasıl para yarattı” (para arzı oluşturdu) diye iddia ediyorlar. Hâlbuki olgu, fotoğrafik olarak değil fakat bir süreç olarak takip ve analiz edilmelidir.
Bu istisnalara rağmen bankalar, para arzını 650 milyar TL artırmışlardı
