Medeniyet ve kültür, kanaatimce şehirlerde güçlenir, orada işlenip imbikten geçirilir.
Bundan dolayı bir milleti temsil gücüne sahip olan kültür, merkezde şekillenen rafine kültürdür. Çünkü eğitim, ekonomik seviye, matbaa, yayınevi, kitabevi, sinema, tiyatro vb. mekânlar, burada toplanmıştır; bu bakımdan şehir sanatkârlara geniş imkânlar sunar. Günlük hayattaki davranış kalıpları, selâmlaşma, hitap, giyim-kuşam, devletin teşrifat, yazışma usulü vs. hepsi merkezde bir elmas gibi işlenip taşraya doğru yayılır. Şüphesiz şehir kültürü, çevreden/ halk kültüründen de beslenir; ama onu da bir işlemden geçirir.
Sözünü ettiğim bu rafine kültür, yeşermesi, yaşaması ve yayılması için elbette beğenisi gelişmiş, ilim ve irfan sahibi bir yüksek zümreye ihtiyaç duyar. Çünkü o kültürü arz ve talep eden, günlük hayatta kullanan bu zümredir. Şüphesiz böyle bir zümre, süreklilik zinciri ve bir süreç içinde vücut bulur. Sonunda da örneğin bir Süleymaniye’yi bina eder, Dede Efendi’yi, Baki’yi, Şeyh Galib’i; hâsılı dili, üslûbu, tavırları, bilgisi ve zevkiyle kültürü temsil eden sanatkârları, âlimleri, ‘İstanbul Beyefendisi’ tipini yaratır. Kısaca milletin kültürü ve kimliği bu zümrede tebarüz eder.
Osmanlıda kültürü; usûl ve erkânı, sanatı hem merkezde, hem taşrada imal, arz ve talep eden böyle bir sosyal zümre vardı. Düşünün, İstanbul’dan Elazığ’a, Urfa’ya, Van’a kadar uzanan bir musiki zevki ve bu zevki terennüm eden bir elit zümre… Maalesef bu zümre, köklü ve icbarî kültürel reformlar (!) nedeniyle zaman içinde önce kendi köşesine çekildi, sonra tamamen sükut etti, yerini ise yoz, kendi kültür, sanat ve inceliklerinden bihaber, hatta küçümseyen snop bir zümre işgal etti. Doğrusu ikame edilmek istenen yeni kültür içinde Osmanlı elitlerinin bilgisi, irfanı, zevki de bir anda boşa düşmüştür. Bunu Tahir Olgun ile Ahmet Talat Onay’ın mektuplaşmalarında bariz biçimde görmüştüm. Tahir Bey, bir mektubunda kendisine beyitlerle ilgili sorular soran Onay’a, sahip olduğu bilgilerin artık boşa çıktığını, muhtemelen kısa bir süre sonra bu bilgilere ihtiyaç duyulmayacağını hüzünle dile getiriyordu. O satırlar, böyle bir âlim tipinin de kültür hayatımızdan yavaş yavaş çekildiğine, Osmanlı aristokrasisinin yıkıldığına işaret etmekteydi.
Bu arada geçenlerde bir dostun tavsiyesi ile Süleyman Seyfi Öğün’ün “Neyzenler Kahvesi” (Pan Yay., 2000) adıyla yayına hazırladığı Ahmet Doğan Özeke’nin anılarını okudum. Artık kaybolan bu zümrenin 1950’lerde küçük bir kahveye sığınan son halkasında dahi ilim, irfan ve zevk seviyesinin ne kadar yüksekte olduğunu gördüm. Ama aynı zamanda hazin bir yıkılış hikâyesiydi! Okumanızı tavsiye ederim. Nükte ve davranışlardaki nezaket, özellikle musikîdeki donanım ve zevk insanda hayranlık uyandırıyor, okuyanı şimdi çok uzaklarda kalmış bir iklime götürüyor. Heyhat!..
Gelelim asıl meseleye! Muhafazakâr kesim, sözünü ettiğim o kültürel zenginliği hasret ve coşkuyla anar sık sık. Ama özlediği o kültürel güce bir türlü erişemez. Çünkü snop kültüre karşı koyacak, savunduğu kültürü yeniden imal, arz ve talep edecek, zevk ve bilgi sahibi güçlü bir elit zümresi yoktur henüz. Aksine çoğu köyden şehre göçmüş, rızkının peşinde, yaşadığı şehrin kültürü, tarihi ve sanatının farkında ol(a)mayan lümpen bir kitledir bu! Muhafazakârlar, siyasi kaygılarla olsa gerek, asıl elit zümreyi yeniden inşa edeceğine, bu lümpen kitlenin taleplerini karşılamayı; hatta kültürden bihaber zevksiz bir müteahhit zümresi yaratıp “yurdu dört baştan” beton ağlarla örmeyi tercih etmektedirler. Popülist bir yaklaşımdır bu! Neticede düğünlerde Mevlevî kılığına bürünmüş semazenler döner, televizyonlarda garip sorular eşliğinde lümpen bir din dili dolaşıma sokulur, müzik programlarının kalitesi düşer, telaffuz bozulur vs…
Ve sonra soruyoruz: Kültürde niçin zayıfız?
