Günlük dil, türkçenin iyi kötü ayakta kaldığı alan. Günlük gazeteler, radyo ve televizyon haberleri bu dili belli bir seviyede tutuyor.
Vatandaşa ulaşmak mecburi, bu yüzden canlı dil üzerinden yazmak ve konuşmak gerekiyor. Buna rağmen, bilhassa dış haberlerle ilgili ciddi tutarsızlıklar ve savrukluklar var. Üç-beş dış kaynaklı haber mütercimi, türkçe bilgileri, kapasiteleri neyse -ki fakirlikleri âşikâr- öyle tercümeler yapıyorlar.
Bu tercüme savruklukları zamanla içeriye yansıyor. Önce tercüme bir dil oluşuyor, sonra bu içe aktarılıyor. Mesela, kim ilk defa “Libya ‘Ulusal’ Mutabakat Hükümeti” olarak çevirdi? Türkiye’de böyle bir hükümet olsa idi, adı ne olurdu? “Millî Mutabakat Hükümeti” değil mi? Neden Libya’daki “ulusal”? (Görebildiğim kadarıyla bir tek Aslan Tekin bu “ulusal” dayatmasına karşı durup “millî” demiş!)
Arapça bilenler, Arap dünyasında bizim “millî” karşılığı olarak kullanılan kelimeden haberdar olanlar bu tercümeye ne der bilemem. Çünkü benzer bir adlandırma var, Suriye Millî Ordusu. Neden “Suriye Ulusal Ordusu” değil? Çünkü onu tercüme etmedik, bu ad Türkiye’den verildi! İşte bu iki adlandırmanın orijinalinde de aynı kelime geçiyor: Vatanî. Biz 19. Yüzyılın sonunda millet üzerinden bir adlandırmaya gitmişiz, millî demişiz. O zaman zaten vatan üzerinden yapacak halimiz yok. Araplar ise vatan üzerinden yapmışlar. Çünkü Arap devleti çok, dolayısıyla Arap vatanı da çok. Millet üzerinden adlandırma bu yüzden devletler açısından uygun değil.
Eski gazeteleri taramış birisi olarak bu isim değişikliklerinin seyri hakkında hayli fikir sahibiyim. Mesela, hâlâ hatırlayanlar olabilir, Birleşmiş Milletler’in ilk şeklini biz Cemiyet-i Akvam olarak çevirmiştik. “Milletler Cemiyeti” de denirdi. İngilizcesi Leuge of Nations, şimdi olsa zıpır tercümanlar “Uluslar Ligi” olarak çevirebilir! “Arap Ligi”nden hatırlayalım. O zaman “Milletler Birliği” denilmemiş, çünkü fransızcası esas alınmış: Societe des Nations.
2. Dünya Savaşından sonra kurulan milletlerarası teşkilatın adını ise ingilizceden çevirmişiz, çünkü fransızcanın modası geçmiş: United Nations, Birleşmiş Milletler. Hep bekliyorum, yine bir zıpır ne zaman “Birleşmiş Uluslar” şeklinde çevirecek diye!
“Olur mu canım?” Diyenlere örnek verelim: Bugünlerde salgın dolayısıyla ismi çok geçen World Healt Organization, 1948’de kurulmuş. O zamanın Türkçesi: Dünya Sağlık Teşkilatı. Neden şimdi Dünya Sağlık Örgütü diyoruz? Yani kuruluşun ingilizcesinde, fransızcasında bir değişiklik mi oldu?
İşte yeni haber: “Minneapolis Şehir Konseyi, kentin polis departmanını dağıtma kararı aldı.” “City Council” Şehir Konseyi olarak çevriliyor. Şehir kelimesini ikinci defa kullanmamak için “kent” tercih ediliyor. Hadi o neyse, ya “departman”a ne diyeceğiz?
Council (konsey) dilimize geçmişte meclis veya şûra olarak çevrilmiş. Bizde bunun karşılığı Şehir Meclisi. Hâlâ bütün vilayetlerimizde var. Departman, yani “department”ın türkçesi “daire” veya “şube”. Herkes anlayacağı için mi Polis Dairesi veya Polis Şubesi denilmiyor?
1967’de basılmış Dünya Politika Ansiklopedisi’ne baktım. M harfinde hayli “milletlerarası” kuruluş var. Milletlerarası Atom Enerjisi Ajansı (INIS), Milletlerarası Gıda ve Tarım Teşkilatı (FAO), Milletlerarası İmar ve Kalkınma Bankası (BIRD), Milletlerarası Para Fonu (IMF)…vs.
Bugün bu tür bir kitap yayınlansa, bu kuruluşları U harfinde bulacağız! Bu size tuhaf gelmiyor mu?
Bu kurumların bir adı var ve biz onun karşılığını değiştirdiğimizde onların ismi değişmiyor. Şahıs ismi nasıl değişmiyorsa, kuruluş isminin de değişmemesi lâzım. İşgüzar mütercimler böyle yapmakla türkçeye hizmet etmiş mi oluyorlar?
Bu isim değişikliğinden etkilenmeyen iki kuruluş var: UNESCO ve UNİCEF. Her nasılsa onların türkçe karşılıkları kullanılmamış, dolayısıyla mütercimlere yapacak iş kalmamış!
Zaten bu işin varacağı yer orası: INIS, FAO, BIRD- IMF!
