Tarihi romanla tarih bilimi arasında elbette fark var. Tarihî roman kurgusaldır sonuçta. Ama bu, her tarihi roman için geçerli değil. Çünkü bazı tarihi romanlarda kimi kahramanlar ve olaylar gerçektir. Yazarın asıl amacı, tarihsel gerçekleri anlatmaktır. Kemal Tahir’in romanları böyle. Doğrudur yanlıştır, bu elbette tartışılır ve araştırılır, ama satır aralarında birtakım tarihi olaylara değinir ki, çok önemlidir. Bunların bir kısmı çeşitli yazılı kaynaklardan edindiği, bir kısmı da özel sohbetlerde işittiği bilgiler olmalı. Meselâ “Yol Ayrımı”nın temelinde Ahmet Ağaoğlu’nun “Serbest Fırka Hatıraları” var.
Bu satırları, edebî eserleri tarih bilimi için muteber görmeyen bir anlayışa karşı yazıyorum. Bu, tarihi salt ‘belge’den ibaret gören bir anlayışın ürünüdür. Önce şunu belirteyim; belge de son kertede kurgu ürünüdür; hatta tarihte ‘kurgusal belge’ler de vardır. İkincisi, belge ne kadar gerçeğe yakın olsa da olayın sosyo-psikolojik yönünü, öznelerin o sıradaki hâlet-i ruhiyesini pek yansıtmaz. Oysa tarih bilimci, belgedeki eksik ruhu tamamlamak zorundadır, aksi takdirde vakayı kuşatamaz, yorumlayamaz, sadece belgeleri nakleder. Bu ise tasvirî bir tarihçiliktir. Romancı, belgede görülmeyen ruhu; öznelerin halet-i ruhiyesini, sosyal atmosferi, belgelerden sapmaksızın yorumlayabilir, boşlukları doldurabilir, gücü buradan gelir.
Kemal Tahir’in romancılığının tarihle ilgisine gelince… Onun romanlarında örneğin bir diyalogda bir tarihi iddia geçiverir, somut bir iddia, yorum değil!.. Dikkatli okur, tam da orada önce şaşırır, bildik tarihte böyle bir şey işitmemiştir, bu da neyin nesidir?.. İşte iyi tarihçi, romandaki bu somut iddiaları bir kurgu olarak görmeyip peşine düşmeli. Kemal Tahir’in tarihi romanlarının özelliklerinden biri bu: Okuru tarihi bilgi konusunda kuşkuya düşürmek!..
Şimdi söz konusu romanlarda rastladığım ve okuru yadırgatabilecek bazı bilgileri paylaşacağım, böylece bu eserlerin tarih bilimi açısından önemini göstereceğim. İşte bu noktada dileğim, edebiyatın tarih değil ‘safsata’ olduğunu düşünen tarih bilimcilerin bu iddiaların peşine düşmesi.
“Yol Ayrımı”nda gazeteci Asım Us’la Murat arasındaki bir konuşmada Türkiye Cumhuriyeti’nin savaş tazminatı olarak “Osmanlının borçlarının altınla ödenmesi” meselesi geçer. Bu konuda Fethi Okyar ile İsmet İnönü arasındaki görüş ayrılığından bahsedilir, Serbest Fırka’nın kurulma sebeplerinden biri olarak da bu gösterilir (Yol Ayrımı, s. 27-29). Hatta Fethi Bey’in 1928’de borcun altınla ödenmesi konusunda bir antlaşma yaptığı, karşılığında da “hizmeti beğenilerek, alacaklılarca (kendisine] on bin lira mükâfat verildi[ği]” (s. 27) yazar. Bu bir ‘edebi kurgu’ mudur?..
Aynı romanda Cumhuriyet’in ilk yıllarında görülen aferizm salgınından da bahsedilir. Falih Rıfkı’dan nakledildiğine göre Çek sefiri, Skoda firmasının Ankara’daki çıkarlarını korumak için Falih Rıfkı’ya mümessillik teklif etmiştir. Ardından yeni kurulan İş Bankası’nın kimilerince haksız kazanç için kullanıldığı ileri sürülür (Y. A., s. 83); hatta on parasız bir subay emeklisi olarak Birinci Meclis’e katılan ve “bir demiryolu mukavelesinden tam bir milyon yirmi sekiz bin lira komisyon” (Y. A., s. 84) alan birisinden bahsedilir (Y. A., s. 84). Bahsi geçen kişi “kurgusal bir kahraman” mıdır?
Haydi birkaç örnek de “Kurt Kanunu”ndan vereyim: eserde Atatürk döneminin gazetecilerinden Arif Oruç’un, Gazi’nin özel hafiyelerinden olduğu (K. K., s. 269), Atatürk’e suikast düzenleyenler arasında bulunan Ziya Hurşit’in “kumarcı” olduğu, borcunu kapatmak için Kel Ali’den 3.000 lira para aldığı (K. K., s. 45) ileri sürülür.
Bunları tarihte bir tartışma açmak için değil romanla tarih arasında satır aralarında böyle gizli bir ilişki olabileceğini göstermek için yazdım.
