Yardım, yara, yardak ve yaratmak kelimelerini incelerken yarın ve yarış kelimelerini de soran, merak eden okurlar oldu.
Tarama Sözlüğünü bir elimize alalım. Bedduaya yaramaz dua deniyormuş. 16. yüzyıldan Şevahid’de geçiyor. 15. yüzyılda yaranmak kelimesinde atın rejim ve idmanla karnının çekilip belinin incelmesi anlamı varmış. Yarandırmak da atı savaşa idman ile hazırlamak imiş.
Yarçu etmek, yarçu kılmak kullanımları varmış. Münakaşa etmek, tartışmak anlamına geliyormuş. Bu tabii aklıma “yarışmak” kelimesini getiriyor benim. “Yarış” kelimesinde bir cedelleşme anlamı var. Sadece kelimenin ilk anlamında hareket ettiğinizde bakmak, bakışmak anlamına gelmesi gereken münazaraya ilm-i cedel de deniyor. Cedelleşme. Mücadele ile aynı kök. Diyalektik kelimesinin Arapçası denilmiş İslam Ansiklopedisinde. “Yardı” kelimesi ceza anlamına geliyormuş. 1300’lü yılların metinlerinde geçiyor. “Yardı” kelimesinde ceza anlamı nasıl olabilir diye bir soru işareti belirebilir kafanızda. “Yargı” kelimesini hatırlatırsam bir miktar mana belirmeye, açılmaya başlayabilir sanırım. Eski metinlerde kelime “yargu” şeklinde geçiyor. Hüküm, muhakeme anlamına geliyor. Yasak, tehdit manası da varmış. Yargu yeri divan, mahkeme demek. Yargucu ise hakim anlamına geliyor. Bu kelimeler ile ilgili kullanımların daha ziyade 16. yüzyıldan alındığını görüyoruz.
“Yarı” kelimesi ise yardım anlamına geliyormuş.
Kadı Burhaneddin’in beytinde gelir:
“Ben aşıkam ne ayb ola yâri diler isem
Aşkın ile acizem, n’ola yarı diler isem”
“Yarıcı” yardımcı anlamına geliyor. Şiirlerde çokça kullanılmış. “Yarık” zırh demekmiş. “Yaruk” ise ışık anlamına geliyor. Meşhur Budistlikle ilgili 10. yüzyıla ait Altun Yaruk isimli Türkçe kitaptaki yaruk ışık, aydınlanmak anlamına geliyor. İsmet Zeki Eyüboğlu “yarın” kelimesini çözmeye çalışırken aydınlık anlamındaki yaruk kelimesinden yararlanıyor.
Dede Korkut’ta “yarımasın yarçımasın” şeklinde bir kullanım var. Dilekleri olmasın, iyi gün görmesin, iyi olmasın anlamında. “Yarçu” münazara anlamına gelirken “yarçı” ise onmak, iyi olmak, dileğinin olması anlamına geliyor. “Ç” sesinin kelimeye ne kattığı meselesini bu kelime üzerinde irdelemek lazım ama burada sadece “ç” sesini incelemek değil, kelimenin son sesinin “u” olması ile “i” olması arasında manaca nasıl bir değişme yaşanıyor, bunu da görmeye çalışmam gerek. Bu biraz zorlayacak gibi görünüyor
Eskilerin “yarın” kelimesini ahiret anlamında kullanması da ne hoş, ne mü’mince bir titizliktir: “Yarın Hak divanına varam hey dost deyu deyu”
“Yarındası gün” ertesi gün anlamında ilginç bir kullanım. Kelime ekleri itibarı ile irdelenmeyi fazlasıyla hak ediyor. Bu “-dası” eki ilk planda çoğumuza pek bir şey anlatmayabilir ama biraz dikkatle bakanlar en azından “annesi”, “babası” derken kullandığımız 3. Tekil şahıs aitlik eki “-(s)ı, -(s)i” sesini mana olarak da az çok yakalayabilecektir. Biraz daha çözmeniz için yarındası kelimesindeki “-dası” ekini incelteyim; “-desi”… Şimdi sanırım bu ekin pazartesi, ertesi derken kullandığımız “te-s-i” ekleri olduğunu fark etmişsinizdir. Burada durmayıp yarındası derkenki “-da” ekinin bulunma hali denilen “-de”, “-da eki olduğunu da söyleyelim. “Yarındası” kelimesini bir de “yarında” şeklinde görelim: Evinde, yanında, aklında der gibi “yar-ın-da” dediğimizi farz edelim. Yarmak kökünden “yarın”a ulaşıyoruz. Bu “-ın” “-in” eki “senin”, “onun” derken kullandığımız “-in”, “-ın” mıdır yoksa sayın, koşun, yapın derken kullandığımız “-in”, “-ın” mıdır yoksa şimdi anlamında kullandığımız “demin” kelimesindeki “-in”, “-ın” mıdır?
Yarın kelimesinin yarmak yarılmak ile alakalı olduğunu düşünmeye kimileri pek hazır olmasa da biz bu irdelemeyi sürdürmeye çalışalım. “Yarın” kelimesinin yarısına gelebildik mi, bilemiyorum.
Tebrik: Yarındası gün değil de yarın bayram. Kurban Bayramınız mübarek olsun efendim. Büyüklerinizi, komşularınızı insanı insana uzaklaştıran büyük şehirlerde yaşıyor olsanız bile ziyaret etmeyi lütfen ihmal etmeyin. Küçükleri de sevindirmeyi unutmayın. Eve kapanıp bayram geçirmeyin. Zira bayram kelimesinde “b” birleşmek, beraber olmak, birlikte olmak anlamına gelmektedir. Ayrı duran ayran mı içti de ayrı duruyor. Bir olunuz efendim. Tevhidin izinde bir olunuz…
