Tükenmişlik günümüzde çalışanların en çok maruz kaldıkları psikolojik rahatsızlıklardan biri. Özellikle Türkiye’de, artan ekonomik zorlukların da etkisiyle, kronikleşme potansiyeli oldukça yüksek.
Tükenmişlik; bireylerin işleri gereği karşılaştıkları insanlara karşı duyarsızlaşmaları, duygusal yönden kendilerini tükenmiş hissetmeleri ve kişisel başarı duygularının azalması biçiminde tanımlanmaktadır (1).
TÜKENMİŞLİĞİN ÜÇ BOYUTU
Uzmanlar tükenmişliği üç boyut üzerinden analiz ediyorlar (1, 2).
1.Duygusal tükenme: Yoğun çalışma hayatının artan temposu altında kişi kendisini zorlar ve bu duruma tepki olarak duygusal tükenme gelişir. Duygusal tükenme, tükenmişliğin başlangıcı olmakla beraber, en önemli boyutu olarak görülmektedir. Bu boyutta, çalışan kendini bitkin, enerjisiz hisseder. Bu durum, insanlarla yoğun ve yüz yüze ilişki kurulan mesleklerde daha çok hissedilmektedir. Tükenmişliğin bireysel stres boyutunu yansıtan bu boyut, kişinin duygusal kaynaklarının bitmesi ve enerji eksikliği hissetmesi biçiminde de nitelendirilmektedir.
2.Duyarsızlaşma: Tükenmişliğin kişiler arası boyutu olarak nitelendirilen duyarsızlaşma muhataplara karşı olumsuz tutumu ve işe karşı tepkisiz olmayı belirtmektedir. Çalışanın duygudan yoksun bir biçimde; katı, soğuk ve ilgisiz davranışlar göstermesi biçiminde tanımlanmaktadır. Her şeyi küçümseme, olumsuz tavırlar, çevreden kopukluk belirgin göstergelerdir. Duyarsızlaşma yaşayan kişiler, kendisini diğer insanların sorunlarını çözmede güçsüz hissetmekte ve duyarsızlaşmayı bir kaçış yolu olarak kullanmaktadırlar.
3.Düşük kişisel başarı: İş görenin kendisini işinde yetersiz ve başarısız hissetmesi olarak tanımlanmaktadır. Birey, mesleki yeteneklerinde ve işi gereği karşılaştığı kişilerle etkileşimlerinde azalma yaşamaktadır. Bu durumda sıklıkla ilerleme eksikliği ve kötüye gitme hissi oluşmaktadır. İşinde ilerleme kaydedemediğini hatta gerilediğini düşünen birey kendini suçlu hissetmektedir.
TÜKENMİŞLİK BELİRTİLERİ
Tükenmişlik sendromunun başlıca belirtileri şunlardır (3):
- Duygusal Tükenme: Sürekli yorgunluk, bitkinlik ve enerji eksikliği hissi.
- Duyarsızlaşma: İşe ve meslektaşlara karşı duyarsızlaşma.
- Düşük kişisel başarı: İşteki başarıları değersiz görme, düşük özsaygı.
- Fiziksel belirtiler: Uyku bozuklukları, baş ağrısı, sindirim sorunları gibi sağlık problemleri.
- Mental sağlık sorunları: Depresyon, anksiyete, stres.
TÜKENMİŞLİĞİN SEBEPLERİ VE ALINABİLECEK ÖNLEMLER
Tükenmişliğe yol açan başlıca sebepler ve olumsuzlukları önlemek için yapılabileceklerle ilgili uzman görüşleri aşağıdaki gibi özetlenebilir (2,4).
1.Aşırı iş yükü: İş yükü kapasiteyi ne kadar aşarsa, tükenmişlik ihtimali o kadar artar. İşlerin öncelik ve önemlilik ayrımına göre planlanması, yetki ve sorumlulukların aktarılması, zaman yönetimi becerisinin geliştirilmesi, mükemmelliğin kontrol altına alınması, “hayır” diyebilmeyi öğrenmek iş yükünü azaltabilir.
2.Değerlerin uyumsuzluğu: Değerler işimizle derinden bağlantı kurmamızı sağlar. Yaptığımız iş değer verdiğimiz şeylerle ne kadar uyumlu olursa, işimizi o kadar anlamlı buluruz ve kendimizi işimize bağlı hissederiz. Değerler arasında önemli uyumsuzluklar varsa kendi değerlerimizi tekrar gözden geçirebilir ve şirketin ve/veya yöneticilerin değerlerini daha iyi anlamaya çalışırız. Değerlerin belli seviyede uyumu çok önemlidir. Uygun bir yakınlaşma sağlanamıyor, değerler çatışması yaşıyorsak alternatif iş yeri arayışı zamanı gelmiş olabilir.
3.Kazanç ve ödül yetersizliği: Maaş, ikramiye, prim gibi finansal kazançlar, ödüller ve takdir görmek gibi psikolojik ve sosyal ödüllerin yetersiz olması kendimizi etkisiz ve değersiz hissetmemize neden olabilir. Sizi olumsuz olarak etkileyen unsurları belirleyin. Olumsuzlukları aşmak için hangi alanlarda gelişim gösterebileceğinizi tespit ederek bir gelişim planı hazırlayın. Hazırladığınız planla birlikte yöneticiniz veya patronunuzla görüşebilirsiniz. Görüşme sonucunda alacağınız geri bildirime göre kendinizi bazı konularda gelişmeye açmanız gerekebilir.
4.İşte kontrolü kaybetme duygusu: İşimizi ne zaman, nerede, nasıl ve kimlerle birlikte yapacağımız üzerindeki kontrol duygumuz ne kadar azsa, tükenmişliğe sürüklenme ihtimali o kadar artar. Kendinizi kontrolden çıkmış hissediyorsanız geriye çekilin bu şekilde hissetmenize neyin sebep olduğunu araştırın. Bu durumu değiştirmek için neler yapabileceğinizi sorgulayın.
5.Adalet ilkesine uyulmaması: Çalışanlar arasında adaletli davranılmadığı algısı önemli bir stres kaynağıdır. Bu algı gerçek olabileceği gibi, yanlış değerlendirmeler sonucunda da oluşmuş olabilir. Adaletli olunmadığını düşündüğümüz konuları yeniden değerlendirmekle işe başlayabiliriz. Adaletsizlik algımızı değiştiremiyorsak bu konuları yöneticimizle veya patronumuzla konuşabiliriz. Bazen kişiler önyargılarından habersizlerdirler veya istediğiniz şeyi söze dökünceye kadar harekete geçmeyebilirler. Bu sebeple pozitif görüşmeler sorunların çözümünü kolaylaştırabilir.
6.İçinde bulunduğunuz topluluk: İçinde bulunulan topluluktaki iş ve özel ilişikler ağı da önemli bir faktördür. Mesleki ilişkiler ve pozitif ilişkiler tükenmişliği en aza indirmeye ve işe bağlılığı artırmaya önemli ölçüde katkıda bulunur. Yüzeysel ilişkiler ve çatışmalar tükenmişlik ihtimalini artırır. İlişkiler iki taraflıdır. Karşı taraf pasif ve çekingen olsa bile belirli düzeyde pozitif ilişkiler kurulabilir. Çevrenizdekilere günlerinin nasıl geçtiğini sorabilir, söylediklerini dinleyebilir, sunumlarıyla ilgili geri bildirim yapabilir, takdirlerinizi bildirebilirsiniz.
…
Tükenmişlik sendromu çalışanlar için olduğu kadar işverenler için de en az o kadar önemlidir. Tükenmişlik sendromunun çoğalması ve yaygınlaşması iş gücü devrini artırır, verimlilik ve karlılığı düşürür. Yukarıda çalışanlar açısından bazı önerilerde bulunduk. İşverenlerin de çalışan memnuniyetini sürekli gözlem altında tutmaları ve memnuniyetsizlikleri gidermeleri gerekir. Adalet, şeffaflık, sorumluluk, istişare ilkelerini uygulayan, performansa dayalı ücret ve ödül sistemi kuran, kurallar ve kurumlarla yönetilen kurumsal şirketlerde tükenmişlik sendromu ihtimali daha düşüktür.
(1) Işıklar, E. Ve Tunalı, D. (2012, Ağustos), Çalışanların Tükenmişlik Düzeylerinin İncelenmesi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 33. Sayı.
(2)Chris Bailey. İki Dakikalık Bir Tükenmişlik Testi. HBR Türkiye. 18.07.2023.
(3)Ongun Demirler. Motivasyon Dipte mi? Tükenmişlik Sendromuna Karşı 3 Adım. HBR Türkiye. 12.02.2024.
(4) Elizabeth Grace Saunders. Tükenmişliğin Altı Nedeni ve Alınabilecek Önlemler. HBR Türkiye, Ağustos 2019.
