Başta Marmara Bölgesi olmak üzere ülkemizdeki aktif fayların oluşturduğu tehlike ve risklere dair veri üretmek ve detaylı bilimsel çalışmalar yürütmek amacıyla Ocak 2024’te iki kurum arasında imzalanan protokol ile hayata geçirilen İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Türkiye İş Bankası Marmara Aktif Fay Tehlike ve Risk Uygulama ve Araştırma Merkezi (MATAM) açıldı.
İTÜ Ayazağa Kampüsü’nde açılışı yapılan merkezde jeoloji, jeofizik, deprem mühendisliği, veri analizi, şehir planlama gibi farklı alanlardan uzmanlar görev yapacak. Yapay zekâ destekli dinamik haritalama, bina bazlı yer hareketi analizleri ve sensör ağıyla sürekli deprem izleme gibi ileri teknolojiler kullanılacak.
“BİLİM AFETLERE KARŞI EN GÜÇLÜ GÜVENCEDİR”
Açılışta konuşan İTÜ Rektörü Prof. Dr. Hasan Mandal, merkezin sadece bir bina olmadığını, disiplinler arası bir ekosistem olarak tasarlandığını söyledi:
“Burada üretilen bilgi ve teknoloji, riskleri öngörmeyi ve karar vericilere güvenilir veriler sunmayı mümkün kılacak. Bilim ve teknolojinin rehberliği olmadan afetlere karşı güçlü bir güvence oluşturulamaz.”
“MARMARA’DA CAN VE MAL KAYBINI ÖNLEMEYE KATKI SAĞLAYACAĞIZ”
İş Bankası Genel Müdür Yardımcısı Suat Sözen, 6 Şubat depremlerinden sonra bilimsel temelli önlemlerin gerekliliğini fark ettiklerini belirterek şunları söyledi:
“İTÜ ile birlikte Marmara’nın 3 boyutlu fay haritası çıkarıldı. Bundan sonra daha hassas hesaplamalar ve gerçek zamanlı veriyle riskleri azaltmayı hedefliyoruz. MATAM, hem veri üretecek hem de toplumu doğru bilgilendirecek.”
“TÜRKİYE’NİN APOLLO PROJESİ”
Merkezin proje yürütücüsü Prof. Dr. Cenk Yaltırak, 126 bin kişinin son yüzyılda depremlerde hayatını kaybettiğini hatırlatarak bireysel değil kurumsal bilimsel çalışmaların önemini vurguladı:
“MATAM, teknoloji olarak 21. yüzyılın ikinci yarısına ait bir merkez. Türkiye’de vizyon olarak en az 25 yıl ileride. Veriyi görselleştirerek, üç boyutlu fay haritalarıyla bina bazında risk analizine imkân sağlayacağız. Harita değil, doğanın matematiğini üretiyoruz.”
“LATİNLER GELDİĞİNDE BU KADAR YAĞMA OLMADI”
Yaltırak, İstanbul’daki kentsel dönüşüm uygulamalarını sert sözlerle eleştirdi:
“Kentsel dönüşüm adı altında rant odaklı bir yağma yürütülüyor. Latinler İstanbul’a geldiğinde bile bu kadar yağmalamamıştı.”
Merkezde ayrıca sensör ağıyla bina davranışı izlenecek, Marmara’da deniz tabanlı jeofizik çalışmaları ve İHA tabanlı ölçümler yapılacak. Elde edilen veriler belediyelere ve kamu kurumlarına gerçek zamanlı risk göstergeleri olarak sunulacak.
MATAM’DA YÜRÜTÜLECEK ÇALIŞMALAR
- Fay haritalama ve yapay zekâ destekli dinamik tehlike analizi: Aktif fayların yeniden haritalanması, büyük veri ve makine öğrenmesiyle “konuşan/dinamik haritalar” üretimi gerçekleştiriliyor. Klasik statik haritaların ötesine geçilerek sürekli güncellenen tehlike katmanları çalışılıyor.
- Bina-ölçekli (mikro) yer hareketi ve davranış analizi: Zemin-bina ilişkisinde beklenen yer hareketinin sayısal modellenmesi yapılıyor. Azalım (attenuation) ilişkilerinin veriden türetilmesi, bina davranışının ölçülmesi sağlanıyor.
- Sensör ağı ve ivmeölçerlerle sürekli izleme: “İsteyen herkesin evine ivmeölçer” yaklaşımı ile bölgesel sensör yerleşimleri gerçekleştiriliyor. Böylece her depremde bina davranışını gerçek veriden izleme ve öğrenme mümkün oluyor. Bu konuda kurumlarla iş birliği yapılıyor.
- Deniz ve kara entegre ölçüm altyapısı: Marmara’da deniz tabanlı jeofizik (çok ışınlı batimetri, sismik, side-scan, piston karotları) ile İHA tabanlı LiDAR/jeodezi verisinin tek çatı altında birleştirilmesi sağlanıyor. Böylece fay geometrisi ve sığ-kabuk süreçleri bütünleşik olarak okunabiliyor.
- Gerçek zamanlı veri ile karar süreçlerine destek: Belediyelere ve kurumlara “anlık / etkin” risk göstergeleri sunan etkileşimli platformlar, senaryolar, bina-ölçekli etkiler, müdahale ve tahliye kararlarını besleyen göstergeler sağlanıyor.
- HPC (yüksek başarımlı hesaplama) ve kompozit laboratuvar modeli: Büyük veri işleme için yüksek hesaplama altyapısı ve yerbilimlerinde uluslararası ölçekte akredite “kompozit laboratuvar” hedefi ile çalışılıyor. Böylece jeoloji–jeofizik–mühendislik testleri aynı ekosistemde buluşturuluyor.
- Akademi + Kamu + Özel sektör ortak üretimi: İTÜ çatısı + İş Bankası ana sponsorluğu ile uzun vadeli ve bağımsız olarak veriden modele ve hizmete uzanan bir üretim hattı kurmak hedefleniyor. Bu model, hem hızlı hem sürdürülebilir finansman sağlıyor.
- Kamuya açık, anlaşılır bilim iletişimi: Teknik çıktılar sadece akademik yayında kalmıyor; Kamuoyuna, medyaya ve uygulayıcılara aktarılmak üzere sadeleştirilmiş, görsel ve sayısal karşılığı yüksek “kamuya açık” içerik üretimi hedefleniyor.
- Sürekli güncellenen Marmara odaklı uzmanlık “Marmara’ya özel, sürekli ve bütünleşik izleme” hedefleniyor. Klasik yaklaşımın aksine proje temelli değil, kalıcı merkez yaklaşımıyla yeni verilerle modeller ve haritalar anlık güncelleniyor.
